X (Twitter) için token’lı iş modeli!

Bu sene profesyonel iş hayatımın 40’ıncı senesi! Bu zamanın büyük çoğunluğunda yazılım ile business taraflarını birleştirmekle uğraştım, son 25 sene de dijital paralarla çalışan iş modelleri kurmaya odaklandım. Kripto para ekosistemi dünyada yaygınlaştığından beri de iş modeli kurma çalışmalarımı token ve coin’ler üzerinden düşünüyorum.

Bu yazımda size eski adıyla Twitter, yeni adıyla X.com şirketine, daha doğrusu Elon Musk’a önerilebilecek bir iş modelini önce sizlerle paylaşmak istiyorum.

Bu anlatacağım iş modelinin, “ya çalınırsa, vermeye korkmuyor musun” paragrafında, iş modellerinin firmalara terzi gibi dikildiğini ve başka bedenlere oturmayacağını söylemekle başlayayım. Yazacaklarım sadece X şirketi için çalışır olacak, tabii ki isteyen kendi firması için de yazacaklarımı kullanabilir, bunda bir sakınca yok. Benim misyonumun bir parçası da, token ile çalışan iş modellerinin yaygınlaşmasını hızlandırmak. O nedenle çalınmasından korkmadığım gibi tam aksine keşke bol bol kullanılsa fikirlerim diyorum.

Sosyal ağ iş modelleri-1: Google

Bundan çok önce, 21 yıl kadar önceydi, Google adlı şirket iyi bir arama motoru yapmıştı ancak parayı nereden kazanacağı (o zaman adet olduğu üzere) kendisine yatırımcıları tarafından sorulmadan önce hızla büyümüştü. Para kazanma sorusuna yanıt olarak GoTo isimli bir şirketin iş modelini alarak kendisine uyarlamıştı. GoTo şirketini daha sonra satın alan Yahoo, Google’a bu iş modelini yürüttü diye dava açtığında da, artık paraları kazanmış olduğu için kendi hissesinden bir miktar bedel ödeyerek işi bağlamıştı. Ama şu anda Google var; GoTo firmasını hatta Yahoo’yu hatırlayanınız var mı?

İşte orijinali GoTo’dan araklanan, AdSense ve AdWords isimli iki reklam satış sistemi ile rakiplerine fark attı ve çok hızlı büyüdü Google, o sayede bu günlere gelebildi. Açık arttırma ile arama motorunda sağda ve yukarıda çıkan reklam linklerinin yerlerini kiralayan Google bu sayede orijinal olmasa da iyi bir iş modelini güzelce kullanıma sunmuştu. Sonradan satın aldığı YouTube’da da bu modeli uyguladı.

Sosyal ağ iş modeli -2 : Facebook

Google’ın başarısının ardından sosyal ağ kavramını yeni bir boyuta getirmeyi başaran Facebook, başta reklam iş modelini kullanmayıp, kendi sayfası içinde oyun oynatan Zynga gibi oyun şirketleri üzerinden para kazanma yoluna gitti. Önce bu modelde yılda 80-100 milyon dolar kadar gelir elde ediyordu ancak sonra bu firmalarla arasındaki simbiyotik ilişki sarsıldı ve Facebook da reklam iş modeline sarılmaya karar verdi. Önce çok başarısız bir girizgahtan sonra adım adım modelini iyileştirip kısmen Google’ın AdWords’ü gibi bir modele yöneldi. Reklamverenlere Facebook içindeki müşterilerini sosyal kategorilerine göre gruplayarak satmaya başladı. İleride zamanla bu model de tavsadı ve Cambridge Analytica gibi rezaletlere yol açtı.

Alternatif model!

Bunlar olurken, ben de ekip arkadaşlarımla beraber Facebook ve Zynga ile Coca-Cola gibi firmaları birbirine bağlamaya çalışan direkt iş modelleri kurguladık (2011 yılında). Başarıyla uyguladığımız bir modelde Coca-Cola Türkiye, ürünlerin kapakları altında Facebook içinde oyunlarda harcanabilecek her biri 10 sent değerinde Facebook oyun parası (Facebook credit) vermeye başladık. Kırmızı Kasa isimli bu uygulamayı daha sonra Coca-Cola ABD de uyguladı. Ancak sonrasında Facebook oyun parası işini Fed’den gelen baskılara dayanamayarak kapadı. Yıllar sonra Facebook’un Libra diye token çıkardığını hatırlarsınız, o eski günlerinden öğrendiği şeyler vardı o girişimde ama ona da Kongre’den ve ABD yönetiminden izin çıkmadı. Dolara karşı bir ürün olarak görüldü Libra.

Bizim 2011’de Facebook ile yaptığımız örnek kampanyadaki başka yerde olmayan buluş, gerçek dünya satışları ile (Coca-Cola ürünlerinin marketten alınması) sanal dünya ya da sosyal ağ dünyası içindeki oyun veya dijital tüketimin birbirine bağlanmasıydı. Ürünlere ödenen gerçek dünya parasının online dünyaya sanal para olarak transfer edilmesiydi. O zaman henüz token kavramı yoktu!

Klikle para kazan!

İnternet üzerinde içerik tüketmek karşılığında oyun parası kazanma fikri eskiden Türkiye’de çok güzel kullanılmıştı ama denetlenmesi imkansız bir modeldi. Reklamverenleri bu yöntemle kazıklamak çok kolaydı ve epey de kazıklandılar. Sizin reklamınızı 120,000 kişi gördü, klikledi diye rapor verip reklamcılardan 30 bin dolar kazanan web siteleri vardı. O kadar ki, web sitelerine sadece kliklemek üzere saatlerini satan çocuklar oluştu ve bu çocuklar günde 100 lira kazanırken onları pazarlayan aracı web adminleri günde her bir çocuğun 10 katı para kazandılar. En nihayet, Çinliler de bu oyuna girdiler ve tüm dengeler altüst oldu. Dünyada yayımlanan her yeni oyun, bir yerden sonra Çin’e gidip milyonla oyuncu satın alabilir ve bunu kullanarak yatırımcılardan milyonlarca dolar alabilir hale geldi. Sonunda reklamverenler de yatırımcılar da pes ettiler ama arada bir çok oyun firması sahibi yatırım aldı.

Ve Web3 gelir

Nihayet 2017’den itibaren Web3 devreye girdi ve artık insanlar bu saydığım eski modellerin yerine yeni ve token ile işleyecek modeller düşünmeye, icat etmeye başladılar. NFT de bu anlamda iş modellerine değer yaratacak, online içerik tüketimini ölçebilecek bir token formu olarak tasarlandı.

2017’de ICO yapan ve hızla 36 milyon dolar toplayan BAT yani Basic Attention Token isimli girişim, Brave adlı tarayıcıya tam da benim burada anlatmak istediğim tarzda, gerçek dünya tüketimi ile online içerik tüketimini birbirine bağlayacak bir iş modeli kurma olanağı verdi. Ancak Brave şirketi bu olağanüstü imkanı göremedi ve BAT’yi harcadı. Halen de harcamaya devam ediyor!

Gelelim X şirketine

Twitter şirketinin Elon Musk tarafından satın alınmasının ve adının X olarak değiştirilmesinin ardından, gerçek kullanıcılarının varlığını bozan bot ve troll-bot’ları temizleme çabası takdire şayan. Bunu tamamına erdirirse çok değişik yerlere yelken açabilir X.com. Şimdi madde madde bakalım:

1) X şirketi hem Facebook (Meta) gibi bireyler arasında iletişim kurabilen bir sosyal iletişim mecrası hem de bireylerin ya da kurumların kendi videolarını yayımlayabildikleri bir mecra. Yani hem Facebook gibi hem de YouTube gibi. İkisinde olmayan bir ek özelliği daha var: Güncel, haber değeri olan olayların doğrudan içinde ve gündemle eşdeğer gidiyor X. Yani, mesela annemin ne yemek pişirdiği ya da komşunun kedisi ile değil, Hamas’ın baskını ile ilgili yazıların, fotoğrafların ve videoların yer aldığı bir haber organı aynı zamanda. Bu durum X’i bence çok ama çok değerli kılıyor.

2) X içinde bireylerin de kurumların da kendileri için izleyici yani fan-base oluşturma kapasitesi var. Kimin ne kadar popüler olduğu anında görülebiliyor. Dahası paylaşılan bir yazı veya resmin de ne kadar fazla izlendiği de anında ve organik olarak görülebiliyor: Ölçümler sitenin entegre bir parçası. YouTube’da da öyle ama X.com’u YouTube’den ayıran yönü kişilerin bir iki paragraf yazı yazmaları çok kolayken, video çekip onu edit edip paylaşmaları epey daha zor. Bu da X’i iş modeli kurgulamak açısından daha yüksek bir yere koymamı sağlıyor.

3) Diğer sosyal mecralarda olduğu gibi X’de de arama (search) kabiliyeti var, ama bu mecrada Google search’den farklı olarak içerik bizim tarafımızdan o anda oluşturulduğu ve taze olduğu için, baktığımız sayfaların arasına bizim ilgilenebileceğimiz reklam veya içerik yerleştirilmesi açısından X’in daha fazla şansı var. Bu işlemi doğrudan yapay zeka (YZ) araçları kullanarak yaptırabilir Elon Musk. Benim tüm eski içeriğimi analiz edecek bir YZ botu, yeni bir giriş yaptığımda veya birine RT yaptığımda, önüme ne çıkartacağını çok güzel tespit edebilir. Buna yüksek alaka veya İngilizcede “high relevance” deniliyor. Reklam veren kişi veya kurumlar açısından çok kıymetli bir şey bu; kazık yediğimi düşünmeme yol açacak herşeyden beni uzaklaştıran bir araç seti.

Şimdi bu üç maddede avantajlarını özetledikten sonra, bunları nasıl paraya çeviririz? X şirketi adına diye düşündüğümde, eski deneyimleri de masaya koyarak şu sonuca vardım:

Model:

Bence X şirketinin para kazanacağı bir iş modeli için yapması gerekenler sırasıyla şunlardır:

a. Kullanıcıların hepsini aynı zamanda potansiyel reklamveren olarak görecek. İzleyen bir kullanıcı olmaktan, videosu izlenen ve para kazanan bir kullanıcı olmaya, ya da para ödeyerek reklam yapmak isteyen bir konuma rahatça geçilebilecek. Mesela ben şu anda X sitesinden para kazanmıyorum ama dilersem video veya haftalık içerik yazısı yayınlayarak kazanabilmeliyim. Yani beni normal kullanıcı olarak görürken, günün birinde istersem ben de bu siteden para kazanmaya başvurabilmeliyim.

b. Yani, para ödeyenler ile para kazanmak isteyenleri birbirine çatarak aradan X firması para kazanacak. Tamam bunu anladık ama bununla bitmedi. Kazanacağım parayı hangi formatta kazanacağım, ödeyeceğim parayı hangi formatta ödeyeceğim de önemli.

c. Siteye yapılacak ödemeler kredi kartından ya da başka türlü olsa da model, mutlaka bir token satın almayla başlamalı. Siteden para kazanacak kişilerin de kazanacağı para, dolar veya euro gibi fiat paralar (itibari paralar) değil, yine token olmalı. Bir tek değil, çeşitli token’lar kazanılabilmeli. Ödemeyi de farklı farklı token’larla veya coin’lerle yapabilmeliyim. Sonra fiyatlandırma şöyle olacak mesela:

500,000 izlenme satın alacaksanız (mesela) 50 dolarlık Doge veya USDT satın almalısınız. Bunu cüzdanınıza koyacaksınız, bundan X firması sadece aracılık komisyonu alacak. Cüzdanınız da X.com sitesine entegre olacak, daha doğrusu X.com hepimize unique adresi olan bir cüzdan tanımlayacak.
Eğer videonuz 1 milyon defa izlendiyse size de (mesela) 5000 dolarlık token ödenecek. Eğer Arçelik firması bize çamaşır makinesi reklamı izletmek istiyorsa o zaman her 1 milyon izlenme için (yine mesela) 10000 dolarlık token ödeyecek X.com’a. Yani değerli kullanıcı içeriğini dolaylı olarak gerçek ürünlerin pazarlama bütçesi karşılayacak. Arada X şirketinin önemli bir ajans komisyonu olacak, yüzde 20-25 gibi.
Eğer Migros, BİM gibi bir firma bana özel bir imaj, reklam görseli veya videosu göstermek isterse o zaman X.com firmasından yer satın almalı, aynı Google’ın AdSense’i gibi. Hatta bu yerler aynı şekilde açık arttırma ile de satılabilir. Ama daha iyisi, bana ve olduğum yere, yaşadığım ülkeye hatta mahalleye göre özelleştirme yapılabilir.

d. X firmasının kendi token’ı olmayacak bu; tüm kullanılan coin veya token’lar bir utility token özelliğinde olacak. Bu amaçla kullanılabilecek sayısız token olabilir. Doge de olur, USDC de, Matic de. Hangi ağda olduğu da önemli değil, sadece trasnferi hızlı ve ucuz olsun yeter.

e. Her kullanıcının cüzdanı olacak demiştim. Şimdi en can alıcı yerine, iş modelinin püf noktasına geldik: Her reklamveren, X.com ile yaptığı anlaşmada bir şeyi kabul edecek: Reklam verirken ödediği token’ları kendi mallarını veya hizmetini satarken de kabul edecek. Bu şekilde olunca X firması, kullanılan token’ları kendi dünyasının parası haline getirmiş olur. O token’lar için bir kullanım alanı (utility space) yaratmış olur. Firmaların da işine gelecek bir şey bu zira, karşılığını ödediği bir token ile her türlü vergiden arındırılmış bir satış yapacak.

Son Söz: Yani aslında işin temelinde, X şirketi içeriklerini firmalara ürünlerini barter karşılığı vermiş olacak. Arçelik firması X mecrası üzerinde yaptığı reklamını yine kendi ürününü barter ile vererek finanse etmiş olacak, token sadece bu barter’a aracılık eden bir enformasyon birimi olacak. Alan memnun, satan memnun, aracı memnun olacak.