Dijital para basmak için dünyanın merkez bankaları bu aralar hızlanan bir yarışa girdiler. Örneğin geçen hafta Çin merkez bankası 5 şehirde yapmaya başladığı deneme sürümünü yaygınlaştırmaya karar verdi. Bu konuda dün yayınlanan Cointelegraph haberinde daha önce yapılmaya başlanan uygulama testlerinin Hong Kong körfez bölgesine genişletildiği bildiriliyor. Habere göre dijital yuanın asıl kullanım alanı uluslararası düzeyde Çin parası ile işlem yapan şirketlerin para transfer işlemlerini kolaylaştırması olacak.
Buna cevap niteliğinde Fed de yine dün yayınlanan bir haberle, MIT (Massachusetts Institute of Technology) ile birlikte çalışarak bir merkez bankası dijital parası hazırlamakta olduğunu duyurdu.
İngiltere merkez bankası da 14 Temmuz’da bir dijital para yapmakta olduğunu duyurmuştu.
Daha önce 30 Haziran’da, BIS (Bank Of International Settlements), yani merkezi paranın dünya ülkelerinin parasına değiş-tokuş edildiği Basel’deki özel banka da kurmuş olduğu teknoloji ve inovasyon merkezinde bu tür çalışmalar yaptığını duyurmuştu.
Dünyadaki farklı merkez bankalarının dijital formatta para basma hikayeleri bizim için ne ifade etmeli? Şu an itibariyle batmakta olan merkezi para üretme mekanizmalarını, Satoshi’den rol çalarak tasarlanmış bu hamleleriyle döndürüp yeniden merkezi ama bu defa tamamen dijital bir para sistemi ile bizi (7 milyar insanı) sömürmeye devam edebileceklerine mi inanıyorlar?
Ben inanmıyorum. İnanmayan birisi olarak, batmakta olan sistemin yöneticilerinin bu hamlelerini ve bizlerin (yani 7 milyar insanın) bunlara karşı yapabileceği bazı hamleleri daha iyi anlamamız için dijital para biçimlerini şöyle bir inceleyelim:
Tip1: Merkez bankaları şu anda da zaten çoğunlukla dijital olarak para (dolar) basar. Para merkezi olarak, Amerikan devletinin uzun vadeli borçlanma senedi şeklinde üretilir ve öncelikle büyük bankalar, ardından ticari bankalar aracılığıyla büyük şirketlere, onlardan iş sahibi insanlara kredi ve maaş olarak ödenir. Üretilen tüm kağıt (ve dijital) paraların değerleri kendinden menkuldur. Bu “kendinden menkul” tabirine Batı dillerinde “fiat” deniliyor. Yani; Tip1 para eşittir fiat para.
Tip1 para, bu tip parayı basma tekelini elinde bulunduran kişi ve kurumlarca, daha önce bahsi geçmiş olan BIS aracılığıyla tüm dünya ülkelerinde bulunan franchise (yani McDonalds gibi lisans verilen) ve ulusal çıkarları gözetmek zorunda olmayan “bağımsız” ulus-devlet merkez bankaları üzerinden bu ülkelerin yerel Tip1 parasına dönüşür.
Tip2: Bu tipin çalışan bir örneğini henüz görmedik, ama ileride bizimki gibi ülkelerde bu tip para yapıldığına şahit olabiliriz. Geçen haftaki yazımda devletimiz için önerdiğim bu tip parayı burada teknik özellikleriyle biraz daha anlatayım.
Bu, değeri altın ya da gümüş gibi fiziki metallere endeksli olan dijital bir paradır. Bu tip paranın işleyebilmesi için, arkasında bir ulus-devlet iradesinin hem de kıpırdaman durabilmesi lazımdır. Bu tip paralar, Tip1 para gibi uluslararası bir merkez tarafından sevk ve idare edilmez, ulusal paralardır. Zaten değerli metallerden birine endeksli olduğu için, değer konusunda referans alınacak şey o metalin serbest piyasadaki işlem değeridir, bu sayede uluslararası işlem görmesi otomatik olarak mümkün olur.
Tip2 paranın DLT (yani özel dağıtık muhasebe sistemi) üzerinden işleyen bir formunu geçen haftaki yazımda detaylıca işlemiştim, örnek uygulama politikalarını yazımın sonunda madde madde yazmıştım. Bu paranın şu anda sadece bizim ülkemiz gibi, merkezi sistemin sultası altında olan franchise ülkelerde işletilmesi mümkün. Ancak bu durumda bile gerçek, yani kamusal ve gayri merkezi bir blokzinciri üzerinden işletilmesi kolay görünmüyor. Bizim devletimize de, diğer ulus-devletlere de merkezi kontrolü kaybettiklerini düşündürecek bir sistem kolay kolay kabul ettirilemez. Ancak bizim ülkemizde bu tip para yapmaya karar verilirse, bir DLT/DVT üzerinden işletilmesi mümkün. (DLT/DVT ile blokzinciri arasındaki farkı da 10 Mart 2020 tarihli şu yazımda işlemiştim).
Peki, Tip2 parayı ABD merkez bankası FED yapamaz mı? Hayır yapamaz, zira şu anda elinde sınırsız parayı hiçbir kaynağa ihtiyaç duymadan basma imkanı olan bir kuruma, kendi kendisini elindeki metal miktarı ile sınırlayarak, DLT ile bile olsa Tip2 para basmaya kimsenin ikna edeceğini sanmıyorum. Bu konuda BTC Haber’de yayınlanan eski bir yazımı da bu linkten okuyabilirsiniz.
Tip3: Bu da Çin merkez bankasının yapacağını duyurduğu şekil. Var olan eski yuanlara (yani fiat paraya) endeksli olarak bir DLT üzerinden dijital para basılacak. Tamamen dijital cüzdanlardan işleyecek bu yeni merkezi dijital yuan ile Çin devlet yetkilileri tüm vatandaşlarının tüm alış-verişlerini yani tüm yurt dışı ve yurt içi harcamalarını tek bir merkezden izleyebilecekler. Ugh!
İki seviye problemi: Birinci seviyede Çin merkez bankasının üreteceği dijital yuan bir DLT üzerinde dolaşıyor olacak. Buna bağlantılı olması gereken ikinci bir seviyede ise ticari bankalardaki eski tip yuanlar dolaşımda olacak. Birinci paralarla ikinci paralar birbirlerine karışacak mı? Karışacaksa bu nasıl olacak. Geçen haftaki yazımda teorik olarak inşa ettiğim Tip2 Türk Lirasının, DLT üzerinde dolaşacak formunun piyasadaki eski fiat TL ile karışamayacağını yazmıştım. Burada ise, her iki yuan da fiat para olduğu ve başka bir şeye endeksli olmadıklarından, karışmaları ekonomik ve sosyal bir problem oluşturmaz.
WeChat ve Alipay’deki ödeme sistemlerinde kullanılmakta olan (fiat) dijital yuanların burada anlatılan Tip3 Çin merkez bankası yuanından ne farkı var diye sorarsanız inanın cevabını bilmiyorum. Arada hiç fark yok gibi duruyor. Merkez bankası tarafından imal edilmeleri dışında bir fark yok sanki. Bu manada Facebook’un Libra’sı ile Fed’in yapacağı dijital FedCoin de aynı türden benzer paralar olacaklardır.
Dahası, Fed’in, İngilizlerin ve BIS’in yapacağız dedikleri dijital para da bundan, yani Tip3 olacaktır. Onlar önce Çin’in deneyine bakıp daha sonra hamlelerini yapmak isteyeceklerdir. Bu hamlede onları korkutan bir numaralı konu, bir defa dijital cüzdana geçen paraların oradan hızla buharlaşıp Bitcoin ve altcoin evrenine transfer olmasıdır. İşte bu tür bir hadise, Bitcoin’in fiyatını bir anda yüzbinlerce dolar düzeyine taşımaya yetecektir.
Tip4: Bu da ekipçe üzerinde yıllardır düşünmekte olduğumuz yeni ve dördüncü tip bir dijital para. Bu tip para, merkezi fiat paraya endeksli olmayacak. Commodity, yani emtia endeksli olacak olan bu dijital para aslında kendisi ayrı bir emtia da olmayacak. Yani, ortada sayısal bir indeks dışında fiziki bir para olmayacak, sadece cüzdanlarda kaydi bir token olacak.
Bugün emtianın kendi aralarında takas edilemiyor olmaları sorununu çözecek olan bu yöntemle, başlangıçta değerini (fiat) TL’den alacak olan bu mekanizmada, zaman içinde ülkede üretilen emtialar üzerinden daha gerçek bir değer endeksi oturabilir. Eğer ekonomik mantık içinde, bu tip para, emtiaların fiyatlandırılmalarında ve değiş-tokuşlarında, halk tarafından yararlı kabul edilirse o zaman fiat TL’lerin satışı ile bu tür emtia parasına geçiş teorik olarak hızlanabilir.
Haftaya, 7 milyar dünya insanının kimlerle nasıl bir mücadele içinde olduğumuzu biraz anlatmaya çalışacağım. O zamana kadar sağlıklı kalın.
