Bu hafta ve gelecek hafta, zorlu bir konuda iki bölümlük bir yazı yazmaya karar verdim: Faiz konusunda. Çünkü öncelikle bu konuyu kendim anlamak istedim. Sizlerle kendi düşünce silsilemi paylaşacağım, ihtiyacım olan bir beyin fırtınası aslında. Ama ülkemizin pek kısır olan tartışma ortamında, manalı bir iki düşünceyi yazının ardından duyabilsem çok mutlu olacağım. Beyin fırtınası için şartların henüz mevcut olmadığının farkındayım… Neyse niyet etmesi ve dilemesi benden, gerisi de gelir belki.
Dünya finans sisteminin 2020 Mart ayında girmiş olduğu krizden nasıl çıkılacağını bilemiyoruz, gidişata bakılırsa para sistemi ve bankacılık bir tükenişe sürüklenecek. Zaten geriye dönüş olmasını istemiyoruz; ne yani, 30 yıl içinde 253 trilyon dolar global borç üretmiş olan ahlaksız bir sistem yıkılıp, yerine 500 trilyon borç üretecek başka bir ahlaksız yapı mı gelecek? CBDC ya da Merkez Bankası Dijital Parası (MBDP) diye bir şey duyarsanız işte bu ikincisinin kod adı ve ilkinden de feci bir opsiyon. Allah saklasın bizi bunlardan.
Merkezi para sisteminin sorunu ne? Neden çöküyor? Bir defa bu sistem kendi ağırlığı üzerine çöküyor. Karşılıksız ve reel ekonomi ile ilişkisiz bir şekilde konfeti gibi “kağıt” (aslında dijital) para basıp duruluyor. Bu basılan para satılıyor, satışından da faiz geliri elde ediliyor. Dünyada faiz konusunu tartışmaya açalım desem şu anda beni kim dinler acaba? Ama inanın merkezi para sisteminin çökmesi ile onun yerine gündeme gelebilecek herhangi bir gayri merkezi yapı içinde faiz konusu yer alacak mı diye kendime sorduğumda, cevabı otomatikman evet çıkmıyor. Mesela, Bitcoin’de faiz yok. Blokzinciri sistemleri içinde faiz teknik olarak tanımlı değil, olursa da zorlama ile olur. Aynı altınla borç para almak gibi: Bizim ülkemizde altına endeksli borç aldığında, 3-5 ay sonra geri ödediğinde yine aldığın kadarını ödersin, faiz olmaz altında, hak değildir. Halk arasında böyledir tabii, bankacılarda durum değişik olabilir. Bitcoin de dijital altın bildiğiniz gibi, bu nedenle içsel olarak bitcoin’de faiz olmuyor.
Faiz Kavramı İlk Olarak Nerede Çıkmış?
Faiz, muhasebe, para ve yazı gibi, insanların kurduğu ilk uygarlıklardan biri olan Sümer şehir devletlerinde bugünden en az 4000 yıl önce ortaya çıkmış bir kavram. İlk çıkışı da ticaret ile değil: Tarım üretimindeki “toprak sahibi devlet-tarım emekçisi vatandaş” ilişkisi içinde vadeli olarak alınan borçlarda ve verilen sözlerde, ödemenin gecikmesi durumunda ceza olarak konmuş ve bunlar tabletlere yazılı olarak işlenmiş. Yani, kavram olarak faiz ilk defa, kendisine tabi olan vatandaşlarla devlet arasındaki ekonomik ilişkilerin, merkezde düzenlendiği Mezopotamya şehir devletlerinde görülmüş. Devlet adına borçları düzenleyen aracı kuruluşların aradan komisyon aldığı devlet-aracı-vatandaş borç ilişkisinde var faiz ve binlerce tablette kayıtlı bunlar. Dediğim gibi ilk şekli da gecikme faizi. Ortada binlerce yıl dolaşan (bulla denilen) minik kurşun ve granit token’lardan sonra, zamanla bu şekillerin kil tabletlerin üzerinde işlenmesi ile tutulan muhasebe kayıtları sayesinde paranın tarihi başlamış. Tüm borçlar gramajıyla gümüşe endeksliymiş. Bir şeklr 12 grama denk bir ağırlık ölçüsü ve tüm borçlar şekel ve onun katları olarak kaydedilmiş.
Kuraklıklar ve doğal afetlerden sekteye uğrayan tarım üretiminde, doğal olarak borcunu ödeyemeyen vatandaşa gecikme cezası konmuş. Yıllık %20 olarak başlamış “faiz” cezası ve zaman içinde başka başka oranlar olmuş. Ancak bu faiz-ceza değerleri öyle yıldan yıla değişemiyormuş, 500 yıl filan aynı kalmış faiz yüzdesi o bölgede. Ödenemeyen borçların cezası dönem dönem affediliyormuş, bu af dönemlerine de “jübile” deniliyormuş. Af durumunda aracı kurumların da başı yanmıyormuş, çünkü devlet onları da ödenmeyen borçtan sorumlu tutmuyormuş. İşte dünyanın ilk bankerleri, bu şehir devletlerinde vatandaşa tahıl cinsinden borç veren bu aracı kurumlar, ilk bankalardan biri de Babilli aile bankası “Egibi Evi”. Tarih, M.Ö. 2000’ler. Hammurabi kanunları da M.Ö. 1700 tarihli ve maddeler içinde bol bol faizleriyle ve yüzdeleriyle borç ödeme şartları ve kuralları yazılı.
Şimdi de dünya mali bir krize dörtnala giderken tüm insanlık için FED’e ve büyük bankalara jübile öneren ekonomistler var. Bunların başında Michael Hudson geliyor. (Bankacılık tarihi için bakınız: https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_banking) Hudson’un 1990 ile 2000 yılı arasında yaptırdığı araştırmalar ile dünya para tarihinin yeniden yazıldığını geçen haftaki yazımda belirtmiştim.
M.Ö. 1300’lerden sonra, Akdeniz’de Miken uygarlığının yıkılmasının ardından, tüm bu Mezopotamya borç-alacak-faiz ve muhasebe sistemi toptan Ege şehir devletlerine ve oralarda başlayan şehirler arası ticarete taşınmış. Taşıyan Asur’lu, Mezopotamyalı ve Fenikeli tüccarlar. O zaman daha henüz Lidya’daki elektrum (altın ve gümüş alaşımı) sikkelerinin icat edilmemiş olduğunu hatırlatırım; neyse bu faiz konusu zamanla Yunan devletlerini de bozmuş. Sikkenin yani “coin”in Lidya’da icadından önce Efes’te ve başka yerlerde bankalar var. Depository, yani saklama bankası da var, borç verme işlevi de var.
İslam Dininde ve Kuran’da Faiz Konusu
Şimdi de İslam dininin ve Kuran’ın bu konuda ne dediğine bir bakalım.
Kuran’da, ikinci sure olan Bakara suresi’nin 275. ile 282. ayetleri arasındaki sekiz ayetin çoğu, insanlar arasındaki ticaretle ve bu ticaretin nasıl olması gerektiği üzerinedir. İslam, temelinde insanlar arasındaki sosyal ve ticari ilişkilerin olduğu coğrafyalar ötesi bir dindir. Faiz konusu da başka hiçbir semavi din kitabında olmadığı kadar sıkı bir şekilde Kuran’da işlenmiştir, ve konu tartışmaya açık olmayacak kadar nettir.
Bakara 275: Faiz yiyenler ancak şeytanın çarparak sersemlettiği kimse gibi kalkarlar. Bunun sebebi onların, “Alış-veriş de ancak faiz gibidir” demeleridir. Halbuki Allah alış-verişi helâl, faizi ise haram kılmıştı. Artık kime Allah’tan bir öğüt erişir de faizciliği bırakırsa geçmişte yaptığı kendisine aittir, işi de Allah’a kalmıştır. Kim de yine faizciliğe dönerse işte bunlar orada devamlı kalmak üzere cehennemliklerdir.
Özetleyeyim:
- İslam dini, ekonomik ilişkilerde ortakların eşit olmasını tavsiye etmektedir. Eşit ortaklık olmadığı zaman, alış-veriş yok demektir, taraflardan birisi ötekine para satıyor demektir ve faiz oluşuverir. Vadeli çekler, ki ülkemizde ticari hayatın belkemiğini oluşturan mekanizmadır, tam tamına Bakara suresi 275’inci ayete uymaktadır, faizsizdir.
- Vadeli çek tarzı ekonomik alacak-borç ilişkisinde, diyelim ki peşin parayla bugün 10,000 TL’ye alabileceğim bir malı, 3 ay sonra ödeyeceğim diye söz verdiğim ve imzaladığım vadeli çekimle 11,000 TL’ye alabiliyorum. Bu durumda aradaki 1000 TL faiz mi oluyor? İşte bu soruya İslam düşünürleri ve hukukçuları yüz yıllardır görüş vermiş ve halkı aydınlatmışlar. Bu durumda baştan satan da alan da aynı fiyat üzerinde mutabakat yaptıkları için burada faiz oluşmuyor. Her iki kişi de önümüzdeki dönemde bu ödeme ile ilgili aynı risklere tabiler ve bu risklerde ortaklar. Dolayısıyla, birisi ötekine göre avantajlı olmuyor.
Gelecek hafta bu haftanın devamı olan yazımda:
- Kuran’da blokzinciri nasıl tanımlanmış? Bakara 282. ayet ne söylüyor?
- Paranın zaman değeri ne demek?
- Faizsiz bir sistem kurgulanabilir mi?
- Faiz insanlığın düşmanı mı?
- Global krizin neticesinde banka kurumu ve bank-note ortadan kaybolacaksa, faiz de kaybolacak mı?
