Merkez bankaları dünyanın dört bir yanında kısaca CBDC denilen dijital paraları çıkarma yarışındalar. Bu merkez bankası paralarının kripto paralarla bir alakası yok, hatta CBDC’lerin bitcoin ve ether’e, daha da fazla stable-coin denilen USDT ve USDC gibi kripto paralara rakip olduğunu söyleyebiliriz. Ancak nedense baştan beri CBDC’lerin kriptolara yakın bir ürünmüş gibi lanse edilmeye çalışıldığını hayretle izliyorum. CBDC haberlerine,(yabancı) kriptopara web sitelerinde, “falanca ülke de çıkarıyor” gibi heyecan dolu cümlelerle arada bir rastlamaktayım.
Bir defa bu konuda son noktayı koyalım: CBDC’ler merkeziyetsiz kriptoların rakibi olan, onlardan ilham alan ancak taban tabana zıt ve merkezi kurumlar olan, hepsi Basel’den denetlenen dünyanın merkez bankaları tarafından ve “merkezden” yayınlanmaktadır. Kriptolar CBDC’lerin can düşmanıdır! Bunun merkez bankalarının ta en merkezinde oturanlar tarafından böyle algılandığını bilelim.
ABD merkez bankası da ileride bir gün CBDC çıkaracağını açıklayanlar arasında, 2024’de olabilir. Fed, ayrıca, geçtiğimiz ay içinde FedNow adlı bir servisi 2023 Temmuz ayında deneme sürümüne çıkartacağını açıkladı. Ancak detayları okuyunca (Kaynak:1) FedNow’ın bir CBDC olmadığını, bizdeki Fast’e benzer bir servis olduğunu anlıyoruz. Fast’den bir farkı, para yollayacak olanın hesabında para olmasa dahi, bir Kredi Birliği (Credit Union) aracılığıyla paranın (yollayan kurum borçlandırılarak) yollanmasını sağlamak.
ABD’nin ve büyük merkez bankalarının bir “bank run”dan korktuklarını biliyoruz. CBDC’lerin de asıl çıkış amacının bu kaçışı önlemek olduğunu biliyoruz. Örneğin geçen aylarda ABD’deki Silicon Valley ve Signature gibi bankaların batmaları ile beraber, şahısların ve şirketlerin bankalardan mevduatlarını çekebilecekleri tehdidi ortaya çıkmıştı. İşte “bank-run” denilen durumlarda CBDC’ler fiziksel nakit paraların yerine geçecekleri için, kişilerin ATM makinelerinden nakit çekme furyasına yol açamayacakları düşünülmüş olsa gerek. Benzer bank-run’lar daha önce Kıbrıs’ta ve Yunanistan’da görülmüştü.
Şimdi merkez bankalarına CBDC yapmaları konusunda yardımcı olduklarını düşündüğüm ünlü bir danışmanlık firmasının kendi sitesindeki bir rapordan aldığım alıntılardan çeviriler yaparak onların perspektifinden CBDC’leri nasıl gördüklerini anlatacağım. (Kaynak:2)
“Merkez Bankası Dijital Para Birimleri (CBDC’ler), devletlerce çıkarılan ve fiziksel bir metaya karşılık olmayan bir para biriminin dijital şeklidir. Bir ülkenin hükümeti ve ticari bankacılık sistemi için finansal hizmetleri desteklemek, para politikası belirlemek ve para birimi ihraç etmekle görevli olan merkez bankaları tarafından çıkartılırlar.
CBDC’ler, stable-coin’lere benzerler. Stable-coin’ler, zaman içinde nispeten istikrarlı bir değeri korumak amacıyla başka bir para birimine, emtiaya veya finansal araca sabitlenmiş özel bir kripto para türüdür. Merkezi olmayan kripto para birimlerinin aksine, CBDC’ler devletler tarafından ihraç edilir (basılır) ve işletilirler.
Tek tip CBDC yoktur; Halen çeşitli ülkelerde çok değişik yaklaşımların pilotları yapılmaktadır. Bir CBDC türü, Karayipler’de uygulanan ve DCash adı verilen hesap tabanlı bir modeldir. DCash ile tüketiciler doğrudan merkez bankasında mevduat hesapları açmaktalar. Spektrumun diğer ucunda ise, müşterileri için dijital para hesaplarını tutmak için özel bankaları kullanan ve bir CBDC pilotu olan Çin’in e-CNY’si var. Çin, Pekin 2022 Olimpiyat Oyunları sırasında e-CNY’yi dünyaya sergiledi. Ziyaretçiler ve sporcular, Olimpiyat Köyü’nde alışveriş yapmak için bu para birimini kullandılar.
Başka bir model, Avrupa Merkez Bankası tarafından düşünülen, lisanslı finansal kurumların dijital bir euro’nun dağıtımına kanal olarak blockchain ağının izinli (permissioned) bir düğümünü işlettiği modeldir. “Kriptoseverlerce” popüler olan ancak henüz merkez bankaları tarafından tam olarak denenmeyen son bir model de, fiat paraların, kullanıcıların gizliliğini korumak için anonim ve fungible (aralarında değiştirilebilir) token’lar olarak ihraç edildiği modeldir.
Evet, ünlü global danışmanlık firmasının CBDC’leri nasıl tanıttığını gördük. Bu arada ekleyeyim, permissioned, yani izinli ağ olduğunda ona blokzincir demiyoruz biz, DLT diyoruz. Şimdi de CBDC’lerin ne amaçla çıkartılacaklarını yine aynı kurumun ağzından dinleyelim:
1. Düşen nakit kullanımı. Avrupa’da nakit kullanımı 2014-2021 arasında üçte bir azaldı. Norveç’te ödeme işlemlerinin sadece yüzde 3’ü nakit olarak yapılmaktadır. Bu eğilim, merkez bankalarını para sistemindeki rollerini yeniden incelemeye zorladı.
Nakit kullanımının düşmesi CBDC’ye gerekçe olamaz.
2. Devletlerce çıkartılmayan dijital varlıklara artan ilgi. Birleşik Krallık’ta, yetişkinlerin yüzde 10’u kripto para birimi gibi dijital bir varlık tuttuğunu veya tuttuğunu bildiriyor. Avrupa Merkez Bankası, altı büyük AB ülkesindeki hane halklarının yüzde 10’unun dijital varlıklara sahip olduğunu söylüyor. Dijital varlıkların yaygınlaşan kullanımı, fiat para birimi için potansiyel bir rekabet olarak kabul edilebilir.
Yani, bunun Türkçesi: kriptoparaların yaygınlaşmasını kıskanıyorlar.
3. Merkez bankalarının ödeme konusunda yenilikçi olmadıkları düşüncesinin hakim olması. CBDC’ler, merkez bankalarına halka açık bir sahada nakit kullanım konusunda stratejik denemeler yapmak için yeni bir fırsat sunuyor.
Ödeme sistemlerinde de kriptoparalara göre yavaş ve geri teknoloji kaldık diyorlar.
4. Yükselen küresel ödeme sistemleri. Birçok merkez bankası, giderek önemi artan küresel ödeme sistemleri üzerinde yerel yönetişim kurmaya çalışmaktadır. Merkez Bankaları CBDC’yi yerel dijital ödeme sistemlerinin potansiyel stabilize edici bir çapası olarak görüyor.
Türkçesi: Global büyük ödemelerde Çin, Rusya, Brezilya gibi ülkelerin “yerel” para birimlerinin kullanılmasının yaygınlaşmasını endişe ile izliyoruz. Bu ülkelere CBDC fikrini daha kuvvetle itelememiz gerekiyor.
CBDC’lerin Sorunlu Tarafları:
Merkez bankaları CBDC’nin potansiyelini coşkuyla araştırırken, dikkate almaları gereken bazı zorluklar da var. Para dijitalleştiğinde, izlenebilir hale gelir ve bu nedenle kolayca vergilendirilebilir. McKinsey analistleri bunun, CBDC’lerin gönüllü olarak benimsenmesine en büyük engel olmasını bekliyor. Başka bir konu, teknolojik istikrar sorunu. Ocak 2022’de, Doğu Karayip’lerde çıkartılan DCash’ın dijital versiyonu teknolojik sorunlar nedeniyle iki ay çevrimdışı oldu.
Danışman raporunun sonucu : Bu işin vergiden dolayı oluru yok.
CBDC’ler için iş modelinin zayıf olduğu endişeleri de var. Bir kere, merkez bankalarının dijital para birimleri için altyapı geliştirmelerine gerekçelerinin olmadığı ya da nispeten zayıf gerekçeleri olduğu düşüncesi var. Ayrıca, CBDC’ler tahmin edildiği gibi artan hızlarda hizmet veremeyebilir: birçok gelişmiş ülke artık eski altyapıları kullanarak anında transferleri aktive edebilmekte. Kanada ve Singapur gibi bazı ülkelerdeki merkez bankaları, şu anda dijital para için güçlü bir gerekçe olmadığı sonucuna varmışlardır.
Sonuç: Bu yazıda ünlü bir danışmanlık firmasının (McKinsey) CBDC’ler hakkındaki raporundan alıntılar yaparak, bu devekuşu’nun nasıl algılandığını gördük. Ne deve ne de kuş olmayan CBDC’lerin artık Kanada, Singapur gibi merkez bankalarınca kovalanmaktan vaz geçilen bir acaip mahluk olduğunu bu danışmanlık firması bile itiraf ediyor. Merkez bankaları bu devekuşu’nun potansiyalini “coşkuyla” araştırırken diyerek kinaye dahi yapmışlar. Yani fazla coşku yapacak bir konu yok demek istiyorlar. Ayrıca, devekuşu’nun tamamen kriptopara özentisi bir çalışma olduğu, kriptoparaların sağladığı bariz avantajları kıskanarak bunları istedikleri de gözlerinden kaçmamış. CBDC’lerden bir şey bekleyenlere acı gerçeği açıklayalım: Dağılın, burada bakılacak bir şey yok.
Kaynaklar:
1. https://www.frbservices.org/financial-services/fednow/about.html
2. https://www.mckinsey.com/featured-insights/mckinsey-explainers/what-is-central-bank-digital-currency-cbdc
