CBDC’ler (Merkez Bankası Dijital Parası), kripto para birimlerinin ortaya çıkması, pandemiyle birlikte ivmelenen dijitalleşme ve özel sektörün de kendi paralarıyla ödemeler sistemine katılma girişimleriyle beraber devletlerin kayıtsız kalamadığı bir alan haline gelmiş durumda. Ülke yönetimlerinin kimi araştırma kimi geliştirme ve bazıları da pilot uygulamalara geçmiş durumda ve küresel bir akım başlamış gibi duruyor. Çin bu konuda tartışmasız başı çekiyor ve 2014’den beri projelendirdiği dijital yuan uygulamasını test aşamasına kadar getirdi. Küresel ekonomi ve finans sisteminin lideri ABD’nin ise kısa vadede bir CBDC çıkarmaya henüz niyetli olmadığı görülüyor. Bu tereddütlü duruşun bilinçli bir gecikme ve mevcut gücünün getirdiği bir kayıtsızlıktan mı kaynaklandığı noktasında farklı görüşler bulunmakta. Bir tarafta bu yarışta geri kalmanın maliyetli ve riskli olduğunu savunanlar diğer tarafta çok da önemli olmadığını düşünenler var.
Güncel durum
CBDC’ler konusunda genel durum kısaca şöyle: BIS’in bu sene başı 66 merkez bankasıyla yaptığı ankete göre merkez bankalarının %80’i bu konuda çalışıyor, ECB de (Avrupa Merkez Bankası) buna dâhil. Öncü Çin geçtiğimiz aylarda dört şehrinde dijital yuanın pilot uygulamalarını başlatmıştı. Merkez bankası başkanının kasım ayı açıklamalarına göre de 300 milyon dolarlık 4 milyon işlem gerçekleşmiş; zaten geçen ay lokal yönetimin Shenzen’de 50,000 kişiye 1,5 milyon dolarlık dijital yuanı test amaçlı dağıttığı açıklanmıştı. Dünyanın geri kalanında da farklı tasarım ve uygulamalarla olsa da durum gelişiyor.
AB 2021 için dijital euro testleri hazırlığında; Kanada, İngiltere, Filipinler merkez bankalarının çalışmaları ileri seviyede; Japonya ve Kore seneye testlere başlayacak. İsveç ileri bir test ve Uruguay ile Ukrayna pilot tamamlama aşamasında. Rusya, İsviçre, Güney Afrika ve Karayipler’in çalışmaları hızlanırken, Bahamalar “Sand Dollar” adında kendi CBDC’sini çıkardı. Brezilya, Jamaika, Kamboçya merkez bankaları sıradalar.
ABD’de durum
Bu gelişmeler yaşanırken dünyanın en büyük ekonomisinde görünürde somut adımlar yok. En son 19 Ekim IMF toplantısında Fed Başkanı Powell CBDC konusunun önemini bildiklerinden, fayda ve riskleri değerlendirdiklerinden ve özel sektör dâhil olmak üzere tüm paydaşlarla çalışacaklarından bahsetmişti; ama en çok dikkat çeken kısım “ABD için önemli olanın ilk olmak değil doğru yapmak olduğunu” belirttiği yerdi.
Fed son olarak Kasım başında CBDC’lerin ticari bankalar, para politikası ve finansal istikrar üstünde etkilerini inceleyen bir literatür araştırması yayınladı. Amaç bir sonraki aşama için CBDC’lerin değer saklama ve ödemeler aracı olarak gerçek içsel değerini anlayabilmek.
Bu konuda diğer önemli bir kurum olarak Hazine’nin yaklaşımı Fed’in yolunu desteklemenin daha ötesine geçmiyor. En son Hazine Bakanı Yardımcısı Muzinich, CBDC konusunu FED’le birlikte çalıştıklarından bahsetmiş; bu konuda en ileri seviye araştırmaları yapan Boston Fed’i desteklediğini ve hükümetlerin inovasyondan korkmayıp tam tersine yol açmaları gerektiğini söylemişti.
Tam bu noktada seçim sonuçları ve atamaların da devreye girmesi önemli olabilir. Biden kampanyasında kripto paralardan bahsetmemişti; dolayısıyla yeni yönetimin ABD’nin dijital dolar ihracı konusuna yaklaşımı belirsiz. Ancak kampanyada hizmetin tam ulaşmadığı topluluklara sermayenin daha çok gitmesi gerektiğinden, düşük gelirli kesimin krediye erişiminin artmasından, olası bir ayrımcılığa karşı devletin bir kredibilite raporu şirketi kurmasından bahsedildiği biliniyor; dolaylı olarak bu vaatler daha hızlı ödeme sistemlerinin gelişimini tetikleyebilir.
Finansla ilgili federal düzenleyici kurumlara kimlerin atanacağı da dijital dolar çalışmalarının hızını etkileyebilecek bir faktör. Örneğin Boston Fed MIT’nin dijital para girişimiyle ortak çalışıyor ve bu alanda en öncü Fed kurumu; başkanının yeni hazine bakanı olması durumunda potansiyel CBDC çalışmalarının hızlanacağı öngörülebilir.
ABD geç kaldı ve bir an önce CBDC çıkarması gerekir
Fed başkanının aksine politika yapıcılar ve ilgili kesimler arasında bu şekilde düşünenler var; bu gecikmenin ilerde ABD’ye getireceği ekonomik/politik maliyet ve riskler nedeniyle mevcut gücü, bilinirliliği, Çin’e göre kullanıcılara mahremiyet açısından daha güvenilir yasal garantiler verebilmesi gibi avantajlardan faydalanılıp hemen bir CBDC çıkarması gerektiği düşünülüyor.
Genelde argümanların çoğunun sonuçlandığı nokta ABD’nin küresel ekonomideki hâkimiyetini kaybedeceği ve gücünü Çin başta olmak üzere başka sistemlere kaptıracağı endişesine dayanıyor. Hem yerel hem küresel bazda yeni, önemli mali ve parasal araçlarla finansal altyapı oluşturmada, standartları belirlemede, dijital paranın benimsenmesiyle küresel etki alanlarını büyütmede geride kalınmaması gerektiğine dikkat çekiliyor.
ABD’nin acele etmesine gerek yok
CBDC ihracı konusunda geç olsun güç olmasın şeklinde düşünenlerin argümanlarının ortak noktası doların uluslararası hakimiyetini koruması için ABD’nin bir CBDC’ye ihtiyacı olmadığı ve dolara bağımlılık ABD’nin büyük ekonomisinden ve güçlü bankacılık sisteminden kaynaklandığı için dijital yuanın öne geçmesinin önemli olmadığı şeklinde özetlenebilir. Yan sebepler ise şöyle sıralanabilir:
CBDC yeni bir ödeme sistemi demek ve halkın bunu ne kadar istediği bilinmemekte. Geçmişte başarısız olmuş bazı örnekler (Avant, Mondex) ve Çin’in pilot uygulamasının kullanıcılar tarafından çok da beğenilmediğine dair sonuçlar dikkate alınmaya değer.
Halkın ne istediğini anlamak ve kullanmaya alıştırmak, bugüne kadar halkla muhatap olmayan Fed için iletişim, eğitim programları, pazarlama, müşteri destek hizmetleri, ilerleyen aşamada hatalı ödemeler, dolandırıcılık gibi anlaşmazlıklarda telafi, tazminat, bilirkişi gibi hukuki sorunlar ve ayrılması gereken kaynak demek.
Diğer taraftan pandemi sırasında dağıtılan parayla ilgili çok sık yapılan eleştiriye karşı olarak bir kriz anında hızlı kurtarma paketlerinin ödenmesi için aslında yine CBDC’ ye ihtiyaç olmadığı, mevcut hızlı ödemeler sistemlerinin kullanılabileceği belirtiliyor. Zelle, MasterCard Send, Visa Direct, Takas Odası’nın Gerçek Zamanlı Ödemeler uygulaması, FedNow projesi, küreselde Transferwise, Western Union, Swift GPI örnek gösterilen uygulamalar.
Bir diğer nokta Fed’in en çok düşündüğü konulardan: Henüz CBDC çıkarmanın geleneksel banka sistemine etkileri bilinmediğinden bazı ekonomistler kriz anlarında herkesin aynı anda bankalardan mevduatını çekip (bank run) güvenli CBDC’ye koşmasının yaratacağı bozulmaya dikkat çekmekteler.
Perakende kullanıma yönelik bir CBDC ödemeler sistemini kurmanın Fed için siyaset alanında da problemli olabileceği öngörülüyor. Liberaller işlemlerin anonimliğini savunurken, FBI için izlenebilirliğin önemli olması, finansal erişimi maksimize etmek isteyenlerin karşısında cumhuriyetçilerin göçmenleri dışlama politikaları sıkıntılı konular.
Sonuç olarak CBDC yarışında başı çekmenin göründüğü kadar avantajlı olmadığı tam tersine başkalarının bu projelerde zorlandıkları yerleri, yanlışları görerek, teknolojik, yasal ve politik problemleri gözlemleyerek daha çok bilgiyle daha yavaş ama sağlam adımlar atmanın ABD için daha iyi olacağı düşünülüyor.
Fed’e göre riskler ve problemler
CBDC ihracıyla Fed’in şu anda bankalara ve diğer finansal kurumlara verdiği dijital dolarlarla artık sade vatandaş da tanışmış ve cüzdanında merkez bankası parasının dijital versiyonunu taşımış olacak. Bunun şimdiki sistemden farklarının, getiri-götürü hesabının doğru yapılması Fed için vadeden daha öncelikli bir konu.
Üzerinde durulan birinci ana başlık CBDC’nin mevcut ödemeler ekosistemini, para politikası/finansal istikrarı ve bankacılık sektörünü nasıl etkileyeceği olabilir. Burada da dijital bir doların enflasyonu arttırıp arttırmayacağı konusunda farklı görüşler var:
Güncel duruma bakılırsa Fed’in parasal genişlemesine karşın istenen enflasyon hedefine ulaşılamadığı, reel sektörde ekonomik canlanma olmadığı görülüyor. Likidite çok olmasına rağmen paranın dolaşım hızının artmadığı ve para arzının ekonomik büyümeyi geride bıraktığı gözlemleniyor. Direk CBDC mevduatları acaba bu arayı daha fazla açar mı yoksa enflasyon ve ekonomik canlanma mı yaratır?
CBDC uygulaması enflasyonu arttırır mı?
“CBDC’ler: Pandora’nın Kutusu” adlı çalışmada merkez bankası parası ve teşvik paketleri her bireyin hesabına direk ulaşacağından bireylerin harcama gücünü artıracağı ve tüketici ekonomisini canlandıracağı sonucuna ulaşılmış. Bu hızlı ve göreceli olarak daha direk etkiyle mal ve hizmet fiyatlarının artacağı dolayısıyla iç tüketimin canlandırılmak istendiği dönemde CBDC’lerin olumlu bir para politikası aracı olacağı belirtilmiş.
Pandemi kaynaklı ekonomik yavaşlama nedeniyle Fed’in bilançosu bu sene 4 trilyondan 7 triyon dolara çıkmasına rağmen paranın dolaşım hızı 1,5 dan 1,09 a düşmüş ve likidite hisse senetleri, altın ve bitcoin gibi varlık fiyatlarında yükselişe sebep olmuştu; teşvik paralarının öncelikle kurumlararası özellikle ticari bankalar arasında dolaşması yani ilk alıcıların bankalar olması ve bu likiditeyi genellikle finansal piyasalara aktarmaları sebebiyle. Oysa CBDC’lerin direk transferi bu problemi ortadan kaldırabilir, paranın dolaşım hızını arttırdığı gibi istenenden çok daha fazla enflasyona sebep olabilmesi mümkün.
Diğer taraftan bu yeni aracın en azından kısa vadede dolaşım hızı ve enflasyonu arttırmayacağını savunanlar da var zira pandemi gibi zamanlarda talep olsa da dışarı çıkıp harcama yapmanın zorluğu nedeniyle enflasyonun artması kolay değil. Ancak uzun vade de CBDC enjeksiyonu ekonominin hangi sektöründe enflasyon/canlanma yaşanacağını da belirleyebilir; tüketici talebi yaratırsa tüketici fiyatları, yatırım aktivitesine giderse yatırım mallarının fiyatının artması gibi. Sonuçta CBDC’lerin enflasyon yaratmasının kriz zamanları haricinde de fiyat istikrarı ve para politikası uygulamasındaki etkilerini tahmin etmeden Fed’in adım atması zor gözüküyor.
Mahremiyet/Güvenlik konusu
Fed’in önem verdiği ikinci başlık ise kullanıcıların mahremiyeti ve tüketicinin korunması konuları. Yeni dijital dolar mevcut yasalara/AML kurallarına aynen tabi olacak olsa da kullanıcı mahremiyetini ve güvenliği korumaya çalışırken yasadışı faaliyetlerin önlenmesinin nasıl olacağı Powell’in soruları arasında. CBDC’nin siber ataklar, sahtecilik ve dolandırıcılıktan nasıl korunması gerektiği de ilgili diğer sorular. Hazine Başkan Yardımcısı’nın dediği gibi yasadışı faaliyeti önlemek ve tüketici mahremiyetine saygı arasındaki dengenin nasıl korunacağı, örneğin bir hükümetin bir vatandaşının günlük faaliyetlerinin ne kadarını görmesi gerektiği gibi sorular var. CBDC’lerle nakdin getirdiği anonimliğin kaybolmasının haklar açısından problemli bir nokta olabileceği düşünülüyor.
Son olarak
Küresel trendden farklı olarak, ABD’nin kendi CBDC’sini çıkarması, yakın gelecekte çok olası gözükmüyor; Çin gibi büyük bir ekonominin bu konuda çok ilerlemiş olmasına ve bunun doların ekonomik/politik küresel hâkimiyetine zarar verebilecek potansiyeli taşıdığına dair yorum ve yoğun eleştirilere rağmen.
Fed’in bu kadar temkinli ve görece yavaş davranmasının nedeni ekonomisinin büyüklüğü nedeniyle atılacak yanlış bir adımın sonuçlarının da büyük olacağını öngörmesi ve diğer taraftan doların küresel gücünün zaten sadece Fed politikalarından değil ABD’nin politika, savunma, savunma, hukuk, teknoloji, eğitim gibi diğer alanlarda kamu/özel kurumlarının işlerini doğru yapmasından geldiğini düşünmesi olabilir.
CBDC’lere dair küresel bir eğilim gözlenmekle beraber bu uygulamalarda her ülkenin kendi politikasına ve vatandaşına uygun öncelik, değer ve motivasyonla hareket etmesi önemli; dolayısıyla karşılaştırma yapmak çok da anlamlı olmayabilir. Örneğin Fed’in öngördüğü mahremiyet-güvenlik dengesi, daha hızlı yol almada Çin yönetimi için bir sorun olmayabilir.
Diğer taraftan ülkelerin kendi CBDC’lerini çıkarma trendi devam ederse, özellikle gelişmiş büyük dünya ekonomilerinde teknolojik ve operasyonel rekabetin ayrışma veya işbirliği getirip getirmeyeceği de gelecekte izlenecek konulardan biri gibi duruyor.
Kaynaklar:
https://www.coindesk.com/4-reasons-central-banks-should-launch-retail-digital-currencies
