ABD Merkez Bankası Fed, 2021 sonbaharında para politikasını daraltacağını açıkladığından bu yana tüm piyasalarda ‘deleveraging’ yani ‘kaldıraçlardan arınma’ yaşanıyor.
Zaten uzun süredir hasta olan küresel ekonomi 2020’de Covid-19 ile vurulduğunda, Fed tarihin en hızlı ‘para basma’ operasyonunu gerçekleştirdi. 2008 Krizi’ne kadar 200 yıllık tarihinde 1 trilyon $ rezerv para üreten ABD, 2020 krizine karşı bu miktarın tam üç katını sadece üç ayda piyasaya sürdü. Böylece özellikle borsalar, emlak fiyatları, altın ve tabi kriptovarlıklar uçtu. Şimdi ise bu müthiş ‘para basma’nın oluşturduğu ‘leverage’ yani ‘kaldıraç’ etkisi tam tersine dönüyor.
Daha daraltma başlamadan sadece bunun konuşulması bile varlık fiyatlarını aşağı baskılamaya başlamıştı. Rusya-Ukrayna Savaşı ‘deleveraging’i daha da hızlandırdı. Kripto piyasalarında Luna Krizi ile ‘dominolar’ devrilmeye başladı.
Blokchain üzerine her tip yapıyı kurmak mümkün. Bir çok ‘girişimci’ Blokzincir üzerinde merkeziyetsiz yapılar kurmaya çalışmak yerine klasik finansın hastalıklı merkezi mekanizmalarını kriptoya taşımıyı tercih ediyor. Çünkü merkezi yapıları kopyalamak hem daha zahmetsiz hem de kısa vadede çok daha karlı.
Luna ve adeta karşılıksız, $’a sabit kriptoparası UST, aslında karşılıksız sınırsız para üreten modern merkez bankalarının bir kopyasıydı. Çok yüksek sabit dolar faizi vaad etmesi bir tehlike işaretiydi. Ardından gündeme gelen Celsius klasik merkezi bir ticari bankanın aynısının tıpkısıydı. Tek fark fiat yerine kripto mevduat topluyor ve fiat yerine kriptopara ile faiz ödüyordu. Merkezi bir kuruluş olduğu için topladığı kripto mevduatlar ile ne yaptığı, nasıl riskler aldığı tam olarak belli değildi. Ve tıpkı Luna gibi yüksek faiz vaad ediyordu. Sonunda yanlış risk yönetimi yaptığı için tıpkı batan bir banka gibi kepenkleri kapattı. Müşterilerinin kripto varlıkları içeride kaldı. İflastan kurtulup kurtulamayacağı belli değil.
Celsius’un batışını Luna’nın çöküşü tetikledi. Çünkü Celsius’un burada pozisyonları vardı. Dominolar işte böyle devrilmeye başladı. Bir sonraki aşamada düşen domino yine klasik, merkezi bir yatırım fonu olarak çalışan Three Arrows Capital (3AC) oldu. Bu fonun da klasik piyasalardaki muadillerinden tek farkı yatırımlarını kripto varlıklara yapıyor olmasıydı. 3AC önce Luna’da ve muhtemelen sonra Celsius’ta büyük zararlar yazdı ve şimdi bunları kapatabilmek için elinde kalan diğer kripto varlıkları mecburen fiyatına bakmaksızın satmak zorunda kalıyor. Dominolar devrildikçe piyasadaki diğer kurum ve kişiler de mecburi satış pozisyonuna düşüyor.
Bundan sonra devrilecek dominolar hakkında da dedikodular had safhada. Tron ve onun $’a sabit olması gereken kriptoparası USDD’nin peg’inin hafif de olsa kırılmış olması endişe oluşturuyor. HEX İsimli projenin durumunun kötü olduğuna dair söylentiler ayyuka çıkmış durumda. 3AC ile bağlantılı bazı ufak fonlar müşterilerin günlük para çekim limitlerini sınırlamaya başladı. Tıpkı zamanında Yunanistan bankacılık krizinde ATM’lerde bile küçük çekim limitlerinin uygulanması gibi.
Dominolar hızla devrilirken kriptopara piyasalarındaki durum klasik merkezi bir ekonomide yaşanan bir bankacılık krizine benzemeye başladı. Merkezi birer banka gibi örgütlenmiş yapılar bir bir çöküyor. Yalnız klasik merkezi bir ekonomide bu bankaları korumak için oluşturulmuş merkez bankaları vardır. Oysa kripto alanında kurulmuş taklit merkez bankaları koruma işlevini yerine getiremiyor.
Bundan sonra da başka dominoların sağlam durmak yerine devrilmeye devam etmesi de daha büyük olasılık. Piyasada merkezi modelle kriptovarlık toplayan, bu varlıklara dayanarak kredi veren ve bunlara faiz vaadeden hala bir çok kuruluş var. Şimdiye kadar kripto varlık piyasalarında görülmemiş hızlarda düşüşler yaşıyoruz. Çünkü bugüne kadar kripto piyasalarında hiç bu kadar fazla kredi var olmamıştı. Kaldıraç etkisi ortadan kalkarken bu krediler de hızla yok oluyor.
Üstelik Fed’in daraltması Şimdiye kadar sadece sözlü yönlendirme ve 1-2 tane sert faiz artışı olarak gerçekleşti. Asıl küresel piyasalarda kaldıraç etkisini başlatan araç ise ‘para basma’ idi. Oysa ‘para basma’yı tersine çevirecek ‘para yakma’ teknik olarak sadece iki gün önce 15 Haziran‘da başladı. Şimdilik üç ay boyunca her ay 47,5 milyar $ yakılacak. Sonra bu miktar ayda 95 milyar $’a yükselecek. Kaldıracın asıl yakıtı önce durdurulmuştu şimdi ise tersine çevriliyor. Bu durumda domino düşüşlerinin hem kriptoda hem de başka piyasalarda devam etmesi beklenir.
Elbette piyasalarda yön sürekli aşağı olmayacaktır. Ara ara yukarı denemeler hatta ufak ufak ralliler görülebilir. Ancak kesinlikle küresel piyasalarda tehlike geçmiş değil. Bu nedenle her yatırımcının risk değerlendirmelerini doğru yapması gerek.
Kriptolarda merkezi modeli uygulayan kurumların çok yanlış risk hesaplamaları yaptıkları da anlaşılıyor. Öncelikle çok basit bir olgu olan Bitcoin döngünlerini bile dikkate almamışlar. Sanki Bitcoin ve onun ardından tüm altcoinler her zaman yükselecekmiş gibi iş modelleri kurmuşlar. Bitcoin de daha önce üç defa %80’den fazla düşüş yaşandığını ve büyük ihtimalle yeniden yaşanacağını hiç hesaba katmamışlar.
Bu aşamada riski dağıtmak çok önemli. Portföylerde çeşitli kripto varlıkların yanı sıra kriptonun tersi yani dolar vb fiat paralar da mutlaka olmalı. Hatta aylar öncesinde söylediğim gibi portföyün büyük kısmı ve tercihe göre tamamı daraltma hafifleyene ya da bitene kadar dolara geçirilebilir. Dolarda durabilmek için kullanılacak araçlar da çeşitlendirilmeli. Farklı sabit kriptoparalar hatta çeşitlilik olması açısından doğrudan bankalarda dolar hatta nakit dolar bulundurulmalı. Farklı ve çok çeşitli saklama noktaları kullanılmalı. Bunlar içinde merkezi ve merkeziyetsiz borsalar olabileceği gibi mutlaka farklı çeşitli cüzdan seçeneklerine ağırlık verilmeli. Merkezi borsaların çoğunun borç alma ve faizli işlemler yaptıkları da unutulmamalı.
Riskleri yanlış değerlendirirseniz kripto piyasası acımasızdır. Evet klasik merkezi piyasalarda olduğu gibi burada merkez bankası vb bir koruma mekanizması yok. Ancak bu mekanizmaya sahip olan klasik piyasalarda örneğin 2008 Krizi’ne yol açan bankaların patronları para basma ile ödüllendirilmişti. Krize neden oldukları sene milyonlarca dolar bonus kazandılar. Oysa kriptoda devrilen dominoların patronları muhtemelen bir daha piyasaya dönemeyecek. En azından eski şaşalı pozisyonlarıyla tekrar geri gelemeyecekler. Yanlış yapan çürük elmalar acımasız bir şekilde elenecek. Kriptoların en önemli özelliği ise tarihi döngüler ve riskleri doğru değerlendirip, sabır gösterenleri müthiş şekilde ödüllendirmesidir.
