Arkadaşım Turan Sert’in yeni merkeziyetsiz finans kitabı “Sorularla Defi” çıktı. Ben daha okuyamadım, online bir siteden ısmarlamaya kalktım ama çoktan birinci basım bitmiş.
Ben de bu haftaki yazımda merkeziyetsiz finans deyince ne anladığımı yazacağım, ve de Turan’dan da kopya almamış olarak yazacağım: Tamamen kendi bakış açımla konuya yaklaşıp, adeta okuyucum ile bir beyin fırtınası yapmak arzusundayım. Ancak konu biraz uzun o yüzden gelecek hafta yazının ikinci ve son kısmını okuyacaksınız.
Merkeziyetsiz Finans (DeFi) dediğim zaman ben iki tür şey anlıyorum:
1) Esasları itibariyle 150 yıldır değişmemiş olan merkezi finans altyapısının yeni gelişen blokzincir teknolojileri ile merkeziyetsiz bir şekilde “upgrade” edilmesi,
2) Var olan ve yaklaşık 500 yıldır işleyen, merkezi para yaratma, saklama, borç verme ve buna benzer bir çok başka fonksiyonlarıyla Batı medeniyetinin taşıyıcısı diyebileceğimiz finansal sistemin yıkılıp, sonra onun yerine hiçbir merkezi olmayan, hepsi çeperde yerleşik oyuncularla yepyeni bir finans sisteminin tasarlanması.
Referanslarda göreceğiniz yabancı dilde bulduğum en iyi DeFi kitabı birinci türü anlatmak için kaleme alınmış (Ref:1). Dolayısıyla o kitabın içinde benim sizlere bu yazıda bahsedeceğim (ikinci tür) yıkılıp yeniden yapılmanın nasıl olabileceği anlatılmıyor.
Bence, blokzinciri teknolojisi ve Web3 devrimi ile beraber finans ve para alanında birinci tür değil ikinci tür bir değişim olacak. Tabii ki bunun oluşması zaman alacak, bunu siz söylemeden ben söyleyeyim…
Ancak, eğer ben teknolojiden biraz anlıyorsam ve internetin Web1’den bu yana gelişim çizgisini de doğru takip edebildiysem (ki ettiğimi sanıyorum) para sistemleri kesinlikle ikinci tür yani köklü bir değişim geçirecektir. Kesinlikle dedim farkındayım… Zaman konusunda bir öngörüm yok, ama bir on yıl içinde esaslı değişimi görmüş oluruz.
Peki bu yargımı ne tür bir öngörüye dayandırıyorum? Bunu size anlatabilmem için önce para sistemlerinin özünde yatan “varlık” kavramını anlatmam ve bu kavramı ameliyat masasına yatırıp doğramam gerekir. Peki girişelim o zaman:
Varlık Nedir?
Varlık diye değer verdiğimiz herşeyi anlıyoruz. (Bkz. Ref:2)
Ancak değer vermek de öznel (subjective) bir kavram, yani kişiye özel… Köpeğinize de değer verebilirsiniz, evlilik yüzüğünüze de şirket tüzüğünüze de. Bunlar tamamen kişiye özel seçimlerdir.
Neye değer verdiğimiz kültüre, yaşa, çağa, ülkeye, cinsiyete göre çok değişkenlik gösterebilir. Örneğin Amerikan yerli kabilelerinde (kızılderililerde) toprak mülkiyeti kavramı yoktur. Toprak, kişiler tarafından alınıp satılması mantıksız olan bir varlıktır. Onlara göre ağacın sahibi ağaç, taşın sahibi de taştır. Bir araziyi dikenli tel ile çevirip ortasındaki arazinin kendisinin olduğunu idda eden beyaz adam ne yaptığını bilmez bir kızılderiliye göre. Hatta, “sen toprağın değil, olsa olsa toprak senin sahibin olabilir” diye ünlü olmuş bir deyimleri de vardır.
Şimdi değerli addedilen varlıkların iki temel kategoriye ayrıldığı önermesiyle devam edelim.
Varlıklar iki temel kategoriye ayrılıyor:
1) Elle tutulan (tangible),
2) Elle tutulmayan, gözle görülmeyen (intangible).
Bu kadarını Wikipedia maddesi de söylüyor. Ben bu dikey iki kategoriye iki de yatay kategori ekleyeyim de tam bir 2×2 matriks olsun.
Varlıklar, şimdi değerli olanlar ve gelecekte değerli olacaklar diye de ikiye ayrılabilir, zira gelecekte değerli olacakları da kayda geçirebiliyoruz.
Mesela, 2 Mart 2022’de icra edilecek bir caz konseri için elimde bir bilet var diyelim. Bu durumda henüz olmayan ama para eden bir şeyin kaydını elimde tutuyorum demektir. Bu “şey” nedir derseniz işte o şeye “gelecekte değerli olacak olan elle tutulur varlık” diyebilirim. Biletin bugünkü değeri tamamen 2 Mart’ta bir konser olacağı beklentisi ve ihtimali üzerinedir. O konserin iptal edilme ve yapılmama durumunda elimdeki bilet sadece teselli armağanı olacak, belki ancak bilet iadesi yapılacaktır.
Vadeli çek diye adlandırdığımız ve ülkemiz ekonomisinin büyük bir kısmının sayesinde döndüğü ekonomik mekanizmadaki “imzalı kağıt” da aynı bu bilet gibi “gelecekte değerli olacak tangible bir varlık”tır. Bu özel varlık türüne genel olarak gelecekte değerli olacak varlıklara yazının ikinci bölümünde tekrar değineceğim.
Para Nasıl Bir Varlık?
Para benim 2×2’lik varlık matriksime göre sağ üst kuadranta giren bir varlıktır. Ancak paranın da aynı toprak mülkiyeti gibi öznel bir değer taşıdığını asla unutmayalım. Arkasında altın gibi bir maden olmayınca (ki altın da elmas da Z kuşağı tarafından parlayan taş ve parlak beyaz kömür olarak adlandırılıp her an onlar da varlık kategorisinde gözden düşürülebilir) devlet paraları da bugün çok fazla karizma çizilmesine uğramış durumda. Erkan Öz’ün videolarını izlediyseniz fiat para denilen ve devletlerin merkez bankaları tarafından basılan renkli kağıtların ne derecede değersiz hale geldiklerini zaten biliyorsunuzdur.
Bankalardaki hesaplarımızdaki paralar dijital bilgisayar bitleri olarak var olmakta ve online şubeye baktığımızda onların gerçekten orada olduklarını zannediyoruz. Oysa ekonomilerde dönen paraların çoğunluğu, yani %90’dan fazlası, tangible (kağıt-metal) olsun veya olmasın kredi formunda: Yani kullandığımız paraların az bir kısmı dışındakiler “gelecekte değerli olacak elle tutulmayan varlık” tanımına oturuyor. İşte bu kısmını sokaktaki vatandaşın kafası bir türlü almıyor. Yani, tangible-elle tutulur paralarla intangible paraları birbirinden ayrıştırılabiliyor ama sokaktaki insan benim matrikste yatay eksenimde gösterdiğim “bugün var” – “yarın var” ayrımını anlayamıyor ya da diğeri ile birbirine karıştırıyor. Oysa verdiğim örneklerde gördüğünüz gibi iki çeşit değil dört çeşit varlık ayrışması mevcut.
Sağ alt kadran…
Şu anda değerli kabul edip, elle tutamadığımız varlıklar da epey bir yekün tutuyor. Kullandığımız tüm yazılımlar, fikri eserler, kindle kitaplar, Spotify’da dinlediğiniz şarkılar, sevgiliye duyulan aşk, YouTube videoları, patentler vb. bu formatta. Tabii ki Bitcoin ve Ether de bu formatta. O yüzden de klasik ekonomistler ikide bir çıkıp “bitcoin’in hiçbir değeri yok” veya geçen haftalarda çıkan Rus Merkez Bankası raporunda yazdıkları gibi “bitcoin ve altcoin’ler birer piramit şeması, yeni gelenler eskileri fonluyor” gibi zırvalıklara insanlar inanabiliyor.
Yahu, her yeni Excel programı satın alan paşa paşa parasını ödüyor, üstelik Microsoft’un bu yazılımının daha milyonlarca kopyasını yapmasını engelleyen hiçbir kural yokken neden kimse “Excel bir elit grubunu zengin eden sipsivri bir piramittir” demiyor? Tüm Excel satışları aynı firmanın kasasına hiçbir yeni masraf yapmadığı için sürekli artan kar olarak yazıldığında piramit değil de, tıpkı Excel gibi başka bir yazılım olan Bitcoin Core programı üstelik açık kaynak ve içi tamamen görülmekteyken (yani programın yaptığı her işlem şeffaf bir biçimde ortadayken) bu program üzerinden elde edilen karı network üyelerine paylaştırma amaçlı bir modele nasıl piramit şeması denilebiliyor? Büyük haksızlık bu yapılan, terbiyesizce ve ahlaksızca yalan söylemekten başka bir şey değil.
Özetlemem gerekirse hem Microsoft Excel yazılımı hem de Bitcoin Core içinde kayıdı tutulan bitcoin aynı türden varlıklar ve her ikisi de “şu anda değerli olan ama elle tutulamayan varlık” kategorisindeler.
Elle tutulamayan yani intangible varlıklar arasında hisse senetleri de sayılmakta. Burada verdiğim örnekte sol alt kadranda Tesla hisselerini görmektesiniz. Bu şirketin şu anda bir piyasa değeri var ancak 2 Mart’taki caz konserinde bile olmayan başka bir özelliği var: Tesla hisselerinin değeri her an, mesela Elon Musk’ın yarın atacağı bir tweet ile bir anda yarıya düşebilir. Artı bu hisseler elle tutulan gözle tutulan yani karton varlık cinsinden de değil, hepsi birer veri tabanı kaydından, dijital bitlerden oluşuyor. Dolayısıyla da varlık matriksimde tabloda gördüğünüz kadrandalar.
Haftaya:
Haftaya yazının ikinci ve son bölümünde, Merkeziyetsiz Finans (DeFi) sistemlerinin blokzincir teknolojisi ile nasıl bir başkalaşım-dönüşüm geçireceğini, bu yazıda anlatmaya başladığım “2×2 Varlık Matriksi” üzerinden örneklerle anlatmaya gayret edeceğim.
Referanslar:
1) DeFi and the Future of Finance kitabı, yazarları Campbell R. Harvey, Ashwin Ramachandran vb.
2) Asset hakkındaki Wikipedia maddesi: https://en.wikipedia.org/wiki/Asset
