Finansal tabana yayılma (Financial Inclusion) kısaca bireylerin ve işletmelerin, ihtiyaçlarını karşılayabilmek için finansal ürün ve hizmetlere erişebilmeleri ve bunları kullanabilmeleri demektir. Başta Dünya Bankası olmak üzere çok sayıda uluslararası ekonomi ve finans kurumu, önemli düşünce kuruluşları ve vakıflar, kamu ve özel sektör ortaklıkları ve girişimler nihai hedef olarak dünyada yoksulluğun azalması ve ortak refahın artması için finansal tabana yayılmanın artmasının şart olduğunu düşünmekte ve bu amaç için uğraş vermektedir. Dünya Bankası Grubunun Universal Financial Access 2020 Initiative adlı girişiminin odak noktası da dünya genelinde bireylerin öncelikle işlem yapabilecekleri bir hesaba sahip olmalarını sağlamaktır; bu ilk adımdan sonra ödemeler, tasarruf, kredi, yatırım ve sigorta gibi diğer finansal hizmetlere kapı açılacaktır.
Son Global Findex verisine göre dünyada yaklaşık 1,7 milyar yetişkinin bir banka hesabı bulunmamaktadır. “Bankasızlar/Unbanked” olarak adlandırılan bu kesim borç alma, borç verme, tasarruf etme, yatırım yapma gibi temel hiçbir finansal faaliyette bulunamadıkları için hayat kalitelerini ve refah düzeylerini arttırma ihtimalleri çok düşüktür. Ekonomik darlık ana etken olmakla birlikte, geleneksel banka hizmetlerinin yüksek maliyetli oluşu, şubelere ulaşımın zorluğu, bürokratik engeller, sisteme güvensizlik ve finansal okuryazarlık olmaması gibi problemler de eklenince finansal erişim iyice kısıtlanmaktadır.
Fintek ve Kripto Para Birimleri Finansal Tabana Yayılmayı Teşvik Eder mi?
Amaç finansal tabana yayılmanın dünya çapında gerçekleşmesi ise Blockchain teknolojilerinin ve kripto para birimlerinin buna katkısının ne olabileceği sorusu akla gelmektedir. Bu kadar küreselleşmiş ve teknoloji güdümlü bir dünyada fintek ve kripto olgularının finansal tabana yayılmada üstleneceği rolün ve sunacağı fırsatların, uygulanması hedeflenen programların önemli bir parçası olduğu ve olacağı konusu, üzerinde az çok hemfikir olunan bir görüştür. Dijital para birimlerinin yeni bir varlık sınıfı olarak ortaya çıkmasıyla dijital cüzdanlarla zaman kaybı ve bürokrasi yaşamadan düşük ücretlerle işlem ve transfer yapmanın getirdiği avantajlar finansal erişimi kolaylaştıran etmenler olarak kabul edilir. Diğer taraftan Fintek uygulamalarındaki gelişmelerin finansal erişimi başka açılardan da iyileştirdiği biliniyor: kitlesel fonlama, mikro kredi ve P2P işlemlerinin artması gibi. Kredi geçmişi olmayanlar ve mikro işletmeler için finansal erişimi iyileştirmeyi hedefleyen blockchain ve kripto para birimleri projelerinin sayısı oldukça fazladır: BanQu, Mojaloop, WeTrust gibi. Bu projelerin Blockchain ve kripto tabanlı programları kullanmalarının önemli bir sebebi bu uygulamaların bağış fonlarının doğru bir şekilde, yüksek işlem maliyetlerine maruz kalmadan istenilen yerlere ulaşmasını garantilemesi diğer bir deyişle finansal erişimi arttırmada kullanılacak teknolojinin önemli bir parçası olan güvenlik ve dijital erişim kombinasyonuna sahip olmalarıdır.
Dünya Bankası’nın Yaklaşımı ve Pafi
Dünya Bankası ve Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements-BIS) bünyesinde ödeme sistemleri konusunda çalışmalarını sürdürmekte olan Ödemeler ve Piyasa Altyapıları Komitesi (Committee on Payments and Market Infrastructures-CPMI) Nisan 2020’de Fintek uygulamalarının ödeme sistemlerini kolaylaştırarak finansal tabana yayılmaya katkı sağlayacağını ileri süren bir rapor yayınladı. Fintek inovasyonlarıyla finansal tabana yayılmayı bir anlamda iç içe geçmiş yapılar olarak değerlendiren rapor bu durumun önemli fırsatlarla beraber zorluklar içerdiğine de değiniyor.
Fintek uygulamalarının sunacağı fırsatlar arasında hesapların ve ödeme ürünlerinin tasarımını iyileştirmesi, kullanıcılar için finansal erişimi daha kolay ve sık hale getirmesi, kullanıcı deneyimini ve farkındalığını iyileştirip verim arttırması ve piyasalara giriş bariyerini düşürmesi gibi etkiler sayılıyor. İyi yönetilmediğinde ise ortaya çıkacak operasyonel ve siber esneklik, müşteri fonlarının korunması, veri koruma ve gizlilik, dijital dışlama ve pazar yoğunluğu gibi risklere dikkat çekiliyor. Bu sebeple dezavantajlı kesimi dışlamayacak ve güvenilir sağlam inovasyonları teşvik edecek etkili bir regulatif gözetim ve denetim çerçevesinin çok önemli olduğuna vurgu yapılıyor.
“Fintek çağında Pafi” başlıklı raporda yer alan Pafi (Payment aspects of financial inclusion) finansal tabana yayılmayı ödemeler sistemleri ve hizmetleri açısından ele alan bir kavram. İlk olarak 2016’da yayınlanan Pafi, işlem yapma hesaplarına erişimi ve kullanımı iyileştirmek için ülkeler düzeyindeki aksiyonları ve küresel çabaları tasarlamak ve uygulamak için analitik bir destek olarak benimsenen bir çerçeve niteliği taşıyor. Özünde finansal tabana yayılmayı ödemeler aracılığıyla geliştirmek yatıyor. Bu amacın gerçekleşmesinde potansiyel olarak bağlantılı olan fintek gelişmeleri de “Pafi fintek çark”ında gösterilmeye çalışılmış.
Şekilde görüldüğü gibi Pafi rehberine ürünler, teknolojiler ve erişim modları bağlamında ilgili Fintek kavramları ve kombinasyonları kapsamlı olarak dâhil edilmiş. Nihayetinde Fintek’in sunduğu bu potansiyeli kullanan tüm paydaşların Pafi hedefleri ve rehberliği doğrultusunda hareket ettiklerinde olası riskleri azaltıp finansal tabana yayılmayı arttıracağı düşünülüyor. Hedefe ulaşmak için önemle vurgulanan prensipler arasında ise kamu ve özel sektör taahhüdü, yasal ve düzenleyici mevzuat, finansal ve bilişim/iletişim teknolojisi, ödemeler ürünlerinin tasarımı, geniş bir erişim ağı ve kanalının hazır olması gibi konular yer alıyor.
Ortak Payda
Bir tarafta fintek ve kripto para birimleriyle ilgili düzenlemelerde küresel çapta görülen koordinasyon eksiklikleri ve belirsizlikler diğer tarafta bu uygulamaların finansal tabana yayılmaya sağlayacağı katkıları ve fırsatları gören, kabul eden ve programlarına entegre etmeye çalışan uluslararası kuruluşların çabası. Yapılan raporlamalarda bu çabalar samimi olarak görülse de örneğin finansal tabana yayılma terimi açıklanırken kullanılan “ regülasyona tabi finansal kurumlar ”, “sorumlu bir şekilde sunulan finansal hizmet”, “ fintek riskleri” gibi sözcük seçimleri veya Blockchain/ Bitcoin kullanım potansiyelinden detaylı söz edilmemesi gibi basit detaylar aslında ortak paydanın henüz tam oluşmadığına ve çekincelerin olduğuna işaret. Nitekim kriptoyla ilgili küresel düzenleyicilerin ve kanun yapıcıların koordineli bir yaklaşımla kripto para birimlerini fiat para birimlerine ve geleneksel bankacılığa yasal bir alternatif olarak görmedikleri göz önüne alındığında, kripto para birimleri uygulamalarının otoritelerin öngördüğü anlamda finansal tabana yayılmaya katkısının soru işareti kalmaya devam etmesi muhtemeldir. Diğer taraftan fintek ve kripto dünyasının yarattığı fırsatlar ve içerdiği potansiyel sebebiyle finansal tabana yayılma probleminin çözülmesi için otoriterlerce yapılan çalışmalarda gelecekte daha fazla yer almasını beklemek de çok yanlış olmaz.
