Doların rezerv para (money) ve aynı zamanda da bir para birimi (currency) olması üzerine bir yazı kaleme almayı zorunlu buldum, çünkü bu ikisi tam anlaşılmıyor ve birbirine karıştırılıyor.
Dünyada rezerv para olarak kullanılan doların bu özelliği şu üç açıdan önemli:
1- Amerika Birleşik Devletleri’nde dolar sokakta alışveriş yapmakta kullanılan, ulusal bir para birimi (currency) durumunda. Bu haliyle ABD vatandaşlarının banka hesaplarında, vadeli ve vadesiz hesaplarda dijital formda dolarlar var, bir de ceplerinde sokakta benzin alırken kullandıkları nakit dolarları var. Bunların hepsi doların para birimi hâlidir.
2- Dünyadaki ülkelerin pek çoğunda ise dolar sadece (currency) olarak yani nakit olarak değil (money) olarak da insanlar tarafından yastık altında ve ülke merkez bankaları tarafından (money) haliyle, ülke milli paralarının değerini koruma amacıyla -altının yanı sıra- tutulmakta. Türkiye’de dolarınızla süpermarketten meyve sebze alamıyorsunuz ama bankada dolara endeksli KKM hesap açabiliyorsunuz. Çok az ülkede de (El Salvador gibi) dolar ülkenin resmi para birimi yani ‘currency’si olarak kullanılıyor.
3- Ülkelerin kendi aralarında yaptıkları doğalgaz, petrol, buğday ve sair tarım ürünleri, gübre gibi alışverişlerinde faturaları dolar üzerinden düzenleyip, ödemeleri de dolara endeksli olarak veya doğrudan dolarla yapıyorlar. Bu defa da kullanılan dolar (money) formunda oluyor. Miktar dolar cinsinden sabitlendikten sonra ödemeler o günün kurundan alışveriş yapan iki ülkenin para birimine (currency) çevirilip o şekilde de ödenebiliyor.
De-dollarization
Burada dikkat çekmek istediğim husus şu: Doların rezerv para özelliği yıpranmakta dediğimiz zaman, yani de-dollarization’dan bahsederken öncelikle 3 numaralı maddeyi kastediyoruz. Bu maddede işlendiği haliyle doların kullanımı günden güne azalıyor. Bu azalma otomatikman 2. maddedeki yastık altı saklama özelliğine de yansıyor ve insanların değer saklama için alternatif araçlara, mesela altın ve gümüşe ya da başka yatırım araçlarına yönelmelerine sebep oluyor.
Birinci maddedeki özelliği, doların iki farklı formu olmayıp, hem global rezerv paranın hem de 320 milyon nüfuslu bir ülkenin ulusal para biriminin aynı “dolar” olması yakında çok sorun yaratabilir. Yüksek enflasyon her ülke için sorundur ama ABD için çok hayati, çok stratejik bir meseledir.
Çünkü eğer dolardaki yüksek enflasyon aşağı çekilemezse bu ülke iki tür sorunla karşı karşıya kalacaktır: Birincisi ülkenin içindeki (currency) olan doların değer kaybının ve pahalılığın yaratacağı sosyal huzursuzluk ve ekonomik sıkıntılar, ikincisi ve çok daha önemlisi, ABD’nin rezerv parası olan (money) doların borçlanma maliyetinin yüksek enflasyon sebebiyle yükselmesi ve dolarla alınmış dev borçların geri ödenmesinin tehlikeye girmesi.
Bu ikincisi varoluşsal bir mesele, zira Amerikan bankalarının da ”shadow banking” denilen gölge finans kuruluşlarının da tüm yatırım stratejisi doların uzun vadede stabil kalacağı ve devlet garantili kağıtların faizlerinin düşük seyredeceği varsayımına dayalıydı. Bu varsayım yıkılırsa o zaman Fed ve ABD maliye yönetimi yeniden trilyonlarca dolar basarak batan bankalarını kurtarma yoluna gidebilir ve bu da 2008 krizinden çok daha büyük (hatta 1929’dan da çok daha büyük) bir krizin sarmalını başlatabilir.
Global borç 350 trilyon doların üzerinde
Şu anda dünyadaki toplam global borç 350 trilyon doların üzerinde ve kimse bu borcun kime olduğunu bilmiyor. Fed parasının basılma biçimi nakit dolar basılması olarak değil, banka defterlerine eklenen kredi şeklinde gerçekleşiyor. Bu ekleme dijital olarak ve bilgisayarlarda yazılım olarak, adeta “bir tıkla” hallediliyor.
Son 15-20 yılda bu şekilde ABD merkez bankası Fed bünyesinde para yaratılırken ortaya çıkan dolarların (money) reel ekonomi ile alakası koptu. Oysa reel ekonomi içinde insanların ticarette kullandığı, alışverişte ödediği dolarlar (currency) formunda ve bu şekilde bir tıkla çoğaltılamıyor.
Buraya kadar gördüğünüz gibi, para (money ve currency olarak dolar) yalnızca bir finansman aracı değildir, aynı zamanda küresel ticari mallar, emtia ve hizmetler için de bir ’para birimidir’. Rus-Ukrayna savaşının başlamasıyla devreye alınan yaptırımlar dünyadaki tüm ülkeleri korkuttu. “Rusya’ya yapılan bu muamele bize de yapılabilir” diye düşünmeye başladılar, özellikle büyük üretim yapan Asyalı ülkeler. Bu nedenle de kendi aralarındaki ticareti artık dolar dışında başka bir “currency” ile yapma telaşına girdiler.
Ticaret içinde kullanılan paranın “fiat para”, yani devletler tarafından çıkartılan ve son tahlilde dolara endeksli olan merkezi paralar olması gerekmiyor. Ticaret açısından, blokzincirde tanımlı Bitcoin, Ether gibi kriptoparalar veya karşılıklı olarak aynı sistemde üretilen emtiaya (mallara) endeksli token’lar da kullanılabilir. Her şeyin fiyatı o günkü bitcoin kurundan bile tayin edilebilir.
Tabii bitcoin’in hâlâ kontrol altında olduğunu gözlemleyen ülkeler bunu tercih etmeyip, emtia sepetine endeksli yeni tür bir token üzerinde de anlaşabilirler. Bu yeni token’ı Rusya da yapabilir. Zira Rusya dünyanın en büyük emtia ihracatçısı, satıcısı. Bu tür dönüşüm zamanlarında yeni çıkacak para birimleri iki tür oyuncu tarafından belirlenir:
– Büyük enerji ve hammadde satıcıları, veya
– Bunları kullanıp mamül madde üreten büyük üreticiler.
Bu tarife uyanlar da sırasıyla Rusya ve Çin. Benim tahminim, Çin’in kendi parasını kağıt sisteminden koparması, bu ülkenin global finans kapital sistemine yüksek borçları ve başka bağları nedeniyle kolay olmayacak. Buna karşılık Rus rublesi şu anda bile dolara endeksli olmayan belki de tek ülke parası. Dünya ticaretinde kullanılacak yeni “currency”yi yapmaya en büyük aday Rusya; Çin veya BRICS ülkeleri topluluğu değil. Ama Rusya’nın da geçmişteki oligark bağlantılarını temizlemesi ve Londra’dan ya da finans kapitalden tamamen bağımsız, yani “sovereign” (egemen) bir ülke olma isteğinde ısrarlı olması lazım. Bu ön şart.
Özet ve Sonuç:
Özetle küresel finans kapital sistemini tepeden idare edenlerin doları Rusya’ya karşı adeta bir silah gibi kullanması, küresel enerji ve gıda fiyatlarında çok ciddi artışlara yol açmaya başladı. Bu durum tüm tedarik zincirlerini sekteye uğratıp tüm finansal varlıklarda ciddi kayıplara neden olurken, küresel enflasyon üzerinde de büyük bir baskı yaratmaya devam ediyor. Küresel enflasyon canavarının da en fazla etkileyeceği para birimi dolar olacaktır. Bu durumda da dolar rezerv para birimi olan ikinci fonksiyonunu birincisine feda etmek zorunda kalabilir. Onun yerini doldurmaya aday yeni “para birimi” ise kripto dünyasından ve/veya Rusya’dan gelebilir.
