Bu yazıda bir metot değişikliği yaparak gazeteci üstat Ünsal Ünlü ’nün böyle yazan bazı yazarlara YouTube yayınlarında esprili takılmasındaki tuzağa gönüllü olarak düşüp kendi kendime röportaj yapacağım.
İşin doğrusu uzun anlatıya gerek duymayan veya uzun anlatıyı beceremeyeceğim zamanlar için kullanışlı bir yöntem. Bu örnekte bir konuya odaklanarak, para nedir üzerine bu yazıyı ilerleteceğim. İleride aynı formatı daha genel değerlendirmeler yapmak için kullanmak da istiyorum. Başlarken bir çekince belirtmek isterim, ben bir ekonomist değilim, buradaki değerlendirmeler finansal teknolojiyle ilgilenen birinin gözünden yapılmıştır.
Para nedir?
Klasik bakıştan biraz farklılaşan ama benzer unsurları da içeren bir yaklaşımla; para, bir bilgi transferidir. Ayşe’nin çalışması karşılığında Bekir’in ona yaptığı ödemedir. Bu ödemenin zamanı, ödeme yapan kişi, ödemenin tutarı, ödemenin sebebi, ödemeyi alan kişi, ödemenin hangi kanaldan yapıldığı, ödemenin hangi saklama hesabından hangi hesaba yapıldığı gibi unsurlar da bilgi kümesinin parçalarıdır.
Şu bilgiyi biraz daha anlatsana..
- Bekir, Ayşe’den bir hizmet satın almaya karar verir. (A – taraflar hakkında bilgi)
- Ayşe İngilizce dersi verir, Bekir de Ayşe’den ders alır. (B – ödemenin konusuyla ilgili bilgi)
- Bekir A karşılığında 100 TL öder. (C – B’nin fiyatı hakkında bilgi)
- Bekir B’yi Ziraat Bankası’ndan Halkbank’a havale eder. (D – C’nin nereden yapıldığı bilgisi)
- Ayşe, Bekir’in ödemesini 15 Ekim’de alır. (E – D’nin ne zaman yapıldığı bilgisi)
Biraz abartmadın mı?
Aksine, paranın işlevlerine o kadar odaklıyız ki temsil ettiği işlemin bütünü gözden kaçıyor. Burada kripto paralarla bu işlemin yapılmasına bir gönderme yapalım. Blokzincirin özelliğine göre bu bilgilerin bir kısmı veya tümü kayıt altında tutulabilir. BTCHaber’deki Blokzincir ve Sanat yazımda bahsettiğim sanat piyasasında bir eser karşılığı yapılan işlem, aynı yazıda bahsi geçen parçalı sahiplik konusunda mesela bir gayrimenkulün alımı veya gündelik bir işlem için yapılan bir ödeme farklı kayıt ihtiyaçları doğurur. Kripto para dünyasında kullanıcı ihtiyacı, kullanım şekli, kod ve blokzincir özellikleri bu verilerin ne kadarının nasıl kayıt altına alınacağını belirler.
Olmadı bu şimdi, para tasarruf etmek veya bir değişim aracı değil midir yani?
Paranın (i) değişim aracı olmak, (ii) değer ölçüsü olmak, (iii) tasarruf aracı olmak ve (iv) borçların ifası için kabul edilir olmak gibi işlevleri vardır. Ama dikkat – bunlar para demek değildir, bunlar paranın nasıl kullanıldığıdır.
İşlevlerle bütün arasındaki ilişki?
İnsan beslenen, uyuyan, öğrenen, büyüyen, çoğalmaya gayret eden ve nihayetinde ölen bir canlıdır. İşlevlerinin toplamı insan yapmaz. İnsan o işlevleri yapar. İşlevler, bütünün yaptıklarıdır. Bütünü anlamayı kolaylaştırmak için birçok kere işlevleri gibi parçalarından bahsederek anlamaya çalışırız.
Tüm paralar işlevlerini yerine getirmekte midir?
Kesinlikle hayır. Enflasyonist ortamlarda paralar değer ölçüsü olma özelliğini kısmen kaybetmektedirler. Enflasyonun altındaki faiz oranları tasarruf kabiliyetini aşındırmaktadır. Kullanıcıların bir para birimine itibarının azalması, borçların ifası için başka para birimlerini tercih etmeyi getirmektedir. Kısacası işlevsel olarak da her para aynı yeterlilikte değildir.
Kripto paralar para mıdır?
Bilgi aracı olarak tüm kripto paralar paradır. Taraflar arası bir işlem bilgisini taşırlar. Fakat fonksiyonel açıdan bakıldığında kripto paraların arasında yalnızca Bitcoin’in klasik anlamda fonksiyonel bir paraya yaklaştığını düşünebiliriz.
Yaklaşmak derken?
Değişim aracı ve tasarruf aracı olarak Bitcoin rahatlıkla kullanılabilir. Fakat değer ölçüsü olarak kullanılması için yeterli “bilgi” birilimi yoktur. Bir Bitcoin’in bir Bitcoin’e eşit olduğunu veya asgari ücretin 0.05 Bitcoin olmasının makul olacağını iddia etmenin hoşluk dışında bir anlamı bugün için yoktur. Ekonomide yeterli sayıda ürünle ve yeterince kişiyle oluşan bir Bitcoin değer ölçüsüyle fiyatlama hali hazırda oluşmamıştır. İşte bu nedenle üzerine bir faiz eklense bile uzun vadeli borçların ifası için etkin kullanılır bir araç da olamamaktadır.
Paranın fiyatı nasıl belirlenir?
Tek başına bakıldığında her para kendine eşittir. Paranın fiyatı bir başka şey cinsinden belirlenir. Paranın 100, alabileceği ürünün 10 olduğunu düşünün. Paranın o ürün üzerinden değeri 1 Ürün = 10 Para olacaktır. Para miktarını aynı bırakıp ürünü miktarını 20’ye çıkartınca, paranın satın alma gücü artar. 1 ürün 5 paraya el değiştirir. Ürün adedi aynı kalıp para miktarını artırınca da ters etki olur.
Bu kadar basit mi?
En temelde evet ama paranın el değiştirme hızı, tasarruf tercihleri, yatırım araçlarının etkisi ve başka sistemlerin paraları ve ürünlerinin devreye girmesiyle denklem çok daha karmaşıklaşır. Bu konularda daha doğru bilgiyi BTCHaber’in birbirinden değerli yazar kadrosuna katılan Emre Alkin gibi işin uzmanlarını daha yakından takip ederek alabilirsiniz.
Kripto paraların fiyatı nasıl belirlenir?
Basit denkleme daha yakın olduklarını düşünebiliriz. Bitcoin gibi sahipsiz ve arzı kurala bağlı bir kripto para için fiyat, arz ve talebin neredeyse serbestçe kesiştiği noktadadır. 200 milyar dolar değerle, bu verinin anlamlı olabileceği büyüklüğe ulaştığını da düşünebiliriz. Diğer kripto paralardan model olarak benzer olanlarının büyüklüğü yetersizdir. Mesela Microstrategy şirketi atıl duran parasıyla 425 milyon ABD$ ile 38,250 Bitcoin alırken kendi yaptığı analizde “Bitcoin Hakimiyet” oranını %92 olarak hesaplamıştır. Bence değeri 100 milyon ABD doları altındaki 6500’ü aşkın kripto para, fiyatlama hakkında konuşmak için uygun değildirler. Diğer yandan ilk 100’deki kripto paraların da fiyatlarının Bitcoin gibi serbest bir şekilde oluştuğunu söylemek kolay değildir.
Buradan nereye gidiyoruz?
Ufak adımlarla teknolojinin para üzerindeki belirleyiciliğinin arttığı bir yere gidiyoruz. Rekabet ortamında başarılı her iş teknolojiyi bir şekilde kullanmış olduğundan, para gibi eski bir teknolojinin de hızlanarak bundan etkilenmesini bekleyebiliriz. Daha anlaşılır olmak gerekirse, hiçbir şeyin değişmediğini zannederken, çok şeyin değişmiş olduğunu gecikerek fark edeceğimiz yakın bir geleceğe gidiyoruz.
Dipnot: Meraklısına ufacık bir belgesel önerisi – PBS’nin It’s Okay To Be Smart kanalından “Why Money Is Just Technology”.
Dipnot 2: Bu yazı hazırlandıktan sonra araya başka yazılar girdiği için bazı fiyatlar değişti. Geçen 2 ayki gelişmeleri hatırlamak doğrultusunda ve yazının tutarlığını değiştirmemek için değişen bazı fiyatları güncellemeden olduğu gibi bıraktım.
