Merkez Bankası dijital parası yani kısa adıyla CBDC’lere karşı ilk ciddi direniş Amerika’da başladı. ABD’nin mecilisi yani parlementosu olan Kongre, iki parçadan oluşur: Temsilciler Meclisi ve Senato. İşte parlementonun daha kalabalık olan parçası Temsilciler Meclisi’nde CBDC’ye karşı bir yasa çıkartılması girişimi başlatıldı. Hem de sıradan bir üye tarafından değil. Temsilciler Meclisi’nde hakimiyeti elinde tutan Cumhuriyetçi Parti’nin Çoğunluk Lideri Tom Emmer, 22 Şubat’ta ‘CBDC Anti Gözetleme Yasası’ ismi ile bir kanun teklifi sunarak mücadeleyi başlattı.
Emmer’in sunduğu yasa teklifine göre ABD Merkez Bankası Fed, dijital dolar yani bir CBDC çıkarırsa bunu doğrudan vatandaşa veremeyecek ve para politikası aracı olarak kullanamayacak. Bu durumda CBDC haline getirilmiş dolar sadece şu an çok yavaş ve pahalı olan yurt dışı para transferlerinde işe yarayacak.
Peki Emmer neden CBDC’ye karşı bir hareket başlattı? Merkez Bankaları önce blockchain teknolojisi ve kripto paralara karşı çıktı. Merkez bankacılar, merkezi kontrole dayanan ve sınırsız üretilen para birimleri ile dünyanın hemen her ülkesinde az ya da çok enflasyon oluşturuyor. Böylece büyük artı değerleri kendi efendilerine transfer ediyorlar. Merkezi kontrolü bulunmayan, sınırlı parasal varlıklar ise bu ortamda inanılmaz değer artışları yaşıyor. Bu durumda merkez bankalarının bağımsız blockchainleri ve kripto varlıkları düşman olarak görmesi doğaldı.
Fakat kısa süre sonra aynı Merkez Bankacılar blokzincirin merkezi ve sınırsız olarak da kurgulanabileceğini gördü. Üstelik bu merkezi blockchainler hem arsa, bina, ulaşım, personel vs alanında büyük tasarruf sağlıyor hem de tüm yurttaşların her finansal işlemini takip imkanı veriyordu. Bu nedenle kendi sınırsız paralarını blokzincire aktarmayı planlamaya başladılar. Ancak blokchainin üstün bir teknoloji olduğunu kabul etmek istemediler. Bu yüzden yeni para birimlerine kripto euro ya da kripto dolar demediler. Her zamanki gibi gerçeği saklayan dijital yuan, dijital euro, dijital dolar vb ifadeler kullanmaya başladılar. Oysa günümüzde kullandığımız sınırsız paralar zaten büyük oranda dijitaldir. Merkez bankalarının ürettigi paranın sadece en fazla %5-10’u fiziksel kağıt ya da metal olarak dolaşımda bulunur. Geri kalan para dijital kayıtlar şeklinde işler. Ancak modern merkez bankacılar için çok rahat ‘yalan ağızlarına yuva yapmış’ diyebiliriz.
Bir ülkede merkezi kontrolü olan, blokzincir üzerine oturtulmuş sınırsız para yani CBDC dışında hiç bir para çeşidi kullanılamazsa o ülkenin vatandaşlarının yaptığı her hareket finansal izleri üzerinden merkez bankası tarafından takip edilir. Eğer yurttaş merkez bankasının ya da devletin hoşuna gitmeyen davranışlarda bulunmaya başlarsa kendisinin CBDC hesaplarına el konulabilir. Hesapları dondurulabilir. Hatta hesapları kapatılarak tamamen sistem dışına itilip yaşayan ölü haline getirilebilir. Hele Çin gibi totaliter ülkelerde, vatandaşlar ‘sosyal kredi’ vb sistemler ile davranışlarına göre adeta notlandırılıyorsa, CBDC merkezi yönetimler elinde öldürücü bir silah haline gelir. Totaliter yönetim CBDC ve ‘sosyal kredi’ puanlarını birleştirip sizi siyasi seçimlerinize, dini inanışlarınıza, etnik kökeninize, sigara ve alkol vb kullanımınıza hatta beslenme biçiminize kadar takip edip; beğenmediği durumlar oluştuğunda sizi CBDC üzerinden cezalandırabilir.
CBDC’lerin Bitcoin vb merkeziyetsiz ve bağımsız kripto varlıkların aksine sınırsız oluşu da cabası. CBDC’ler dışında başka bir parasal varlık kullanılamazsa, merkez bankaları sürekli herhangi bir limit olmadan ve eskisine kıyasla çok çok daha az maliyetle CBDC üreteceği için vatandaş enflasyondan adeta hiçbir şekilde kaçamaz. Böylece yurttaşların varlıkları sürekli erir.
İşte bu nedenler ile tüm dünya halklarının CBDC denemeleri ve nakitsiz toplum arayışlarına karşı dikkatli ve tetikte olması şarttır. CBDC’ler daha etkin para politikası uygulamarı, daha adil vergilendirme, daha hızlı ve ucuz yurtdışı para transferleri için ya da stablecoin şirketlerinin oluşturduğu güvensizlik ortamına karşı çözüm olarak kullanılabilir. Ancak hem bugünkü paraların kağıt versiyonları, hem doğal sınırlı varlıklar altın-gümüş, hem de kripto sınırlı paralar Bitcoin, Ethereum vb sürekli vatandaşın kullanımına açık olmalıdır. Sınırlı, merkeziyetsiz ve bağımsız parasal varlıklara erişim olmazsa yurttaşlar hem özel hayatlarının gizliliğini hem de enflasyona karşı finansal özgürlüklerini kaybeder.
Tom Emmer yasa teklifini Twitter’da duyururken şu ifadeleri kullandı: “Bugün, Washington’da seçimle iş başına gelmemiş bürokratların Amerikalıları finansal mahremiyetten mahrum bırakma çabalarını durdurmak adına, ‘CBDC Anti-Gözetleme Yasası’ teklifini sundum… Doların herhangi bir dijital versiyonu, Amerika’nın gizlilik, bireysel egemenlik ve serbest piyasa rekabeti değerlerini desteklemelidir. Aksi halde, tehlikeli bir gözetleme aracının geliştirilmesine kapı açılır.”
Bitcoin, bir çok tehlike barındıran ve nakitsiz toplumun önünü açan CBDC’lerin tam tersi bir finansal araçtır. Herhangi bir merkezi, yöneticisi, çalışanları yoktur. Her türlü ön yargı, siyasi görüş vs’den bağımsız olarak önceden kodlarına işlenmiş tek ve değişmez sınırlı para politikasını takip eder. Bu nedenle kendisi gibi sınırlı kripto varlıklar ile birlikte enflasyona karşı orta ve uzun vadede sürekli büyük başarı kazanır. Tıpkı doğal sınırlı paralar altın ve gümüş gibi. Bitcoin ve kriptovarlıklar da dijital dünyada hareket eder ancak onlar altın ve gümüşün özelliklerini dijital dünyaya taşır. Oysa CBDC’ler sınırsız paraların özelliklerini blockchaine taşıyor.
Aklı başında olan hiçbir vatandaş Bitcoin, altın-gümüş ve nakit para seçeneklerini bırakıp sadece CBDC kullanmak istemez. Yurttaşları buna zorlayan devletler büyük problemlerle karşılaşacaktır. Ciddi sıkıntıların yaşanacağını görmek için zaman makinesi ile geleceğe gitmeye de gerek yok. Örneğin Nijerya’da bu sevimsiz olaylar çoktan başladı.
Afrika’nın en büyük ekonomisi ve 211 milyon nüfusu ile en kalabalık ülkesi olan Nijerya, Ekim 2021’de dünyanın ilk geniş kapsamlı CBDC deneyini başlattı. Ülkenin merkez bankası CBN, blokzincir üzerinde çalışan bu dijital paraya e-Naira adını verdi. CBN bankaların kripto borsalarıyla işlem yapmasını yasaklamıştı ve %100 nakitsiz topluma geçiş hedefinden bahsediyordu. Bu nedenle Bitcoin düşmanı birtakım bütokratlar ve bazı ‘profesyonel’ler, göstermelik olsa da demokrasi ile yönetilen Nijerya’da uygulanan bu deneye özel ilgi duyuyordu.
Ancak bu CBDC deneyi tam bir başarısızlıkla sonuçlandı. E-Naira 1 yılı aşkın süredir tedavülde olmasına rağmen nüfusun sadece %0,5’i bu CBDC’yi kullandı. Yani yalnızca yaklaşık 1 milyon kişi. (1)
Öte yandan CBDC’yi reddeden Nijerya’lılar Bitcoin vb merkeziyetsiz kriptovarlıklara ise adeta akın etti. Kucoin tarafından Nisan 2022’de yayınlanan bir araştırmaya göre ülkede 18-60 yaş arası nüfusun %35’ini oluşturan 33,5 milyon kişi son altı ayda kriptopara işlemi yaptı. (2) Nijeryalılar, CBDC’ye ve yasaklara rağmen özellikle P2P platformlar üzerinde bağımsız kriptovarlık alım satımı yapmaya devam ediyor.
Oysa fildişi kulelerinde nakitsiz toplum hayalleri kuran çapsız kafalar Nijerya’da kriptovarlık kullanımı yüksek olduğu için CBDC’nin çok daha kolay yayılacağını düşünmüştü. Ancak
Nijerya’nın ulusal parası naira son 10 yılda yaklaşık %350 değer kaybetti. (3) Elbette sınırsız üretilen e-Naira’da aynı hızla değer kaybediyor. Nijeryalılar kötü yönetim, rüşvet ve polis şiddeti nedeniyle zaten mevcut yönetime güvenmiyor. Böyle bir idarenin çıkardığı CBDC’ye neden güvensinler?
Nijerya ölü doğan e-Naira’yı ayağa kaldırmak için CBDC ile alışverişlerde indirim ya da memur maaşlarını CBDC ile ödenme gibi politikalar uygulamayı düşünüyordu. Ancak bunların yeterli olmayacağı anlaşılınca beceriksiz ve vizyonsuz idare sopa göstermeye karar verdi. CBN, 6 Aralık’ta bankalardan nakit çekimini ciddi miktarda kısıtladı. Merkez Bankası ATM nakit çekimlerini günlük 45 dolar (855 TL) haftalık ise 225 dolar (4275 TL) değerinde naira ile sınırlandırdı. Şubelerden nakit çekim limitleri ise şahıslar için haftalık yine 225 dolar şirketler için ise 1125 dolar (21375 TL) değerinde naira olarak belirlendi. Nakit taleplerinde ayrıca değişen yüzdelerde çekim ücretleri de getirildi.
Nijerya ekonomisinin büyük bölümü nakit kağıt para üzerinde dönüyor. Getirilen bu sınırlamalar ile ülke ekonomisi adeta krize girdi. Bir çok işletme nakit bulamadığı için kapanma noktasına geldi. Kamu düzeninin bozulması, sağlık vb hayati hizmetlerin aksaması tehlikesi doğdu. Buna rağmen CBDC yine de talep görmüyor.
Nijerya ya da Çin vb ülkelerde halkların geçirdiği ağır sıkıntıları ve daha ötesini yaşamak istemeyen her kişi ülkesinde CBDC ve nakitsiz toplum alanlarında yapılanları dikkatle takip etmek zorundadır. Siyasetçiler üzerinde hukuki yollardan baskı oluşturup finansal özgürlükler, özel yaşamın gizliliği ve mülkiyet hakkı konularında tehlike oluşturacak her türlü uygulamaya karşı güçlü tavır sergilemek gerekir.
Türkiye’de komplo teorisyenleri yıllarca nakitsiz topluma güya karşı çıktılar. Ancak sürekli Bitcoin’i hedefe koydular. Oysa yukarıda ayrıntılarıyla anlattığım gibi Bitcoin ve kripto varlıklar nakitsiz toplum ve sınırsız paraya karşı araçlardır. Bu komplo teorisyenleri ülkemizde uygulamaya sokulabilecek bir CBDC’nin olası tehlikelerinden ise hiç bahsetmediler. Herhangi bir Merkez Bankası’nın çıkardığı dijital para ancak kağıt para, altın, gümüş ve Bitcoin vb kripto varlıklarla bir arada kullanılabilir. CBDC’lerin çok da büyük olmayan faydaları ancak bu şekilde topluma kazandırılabilir. Herkes uyanık olsun! Sadece merkezi ve sınırsız CBDC’lere dayalı bir para sistemi, 1984 romanından bile kötü bir gelecek demektir.
Bu arada İngiltere Merkez Bankası kendi CBDC’si için Genel Müdür arayışına girmiş. Verilen iş ilanına göre ‘koskoca’ CBDC Genel Müdürlüğü için teklif edilen yıllık maaş 66 bin sterlin. Yani aylık 5500 sterlin.(4) İngiltere’de yaşayanlar bilir. Bu para ile hele de Londra’da sürünürsünüz. (5) Bu durumda ‘anlı şanlı’ ‘CBDC Müdürü’nün de kendi finansal geleceğini kurtarabilmesi için tek çaresi: Bitcoin almak :))
Kaynaklar:
(1) https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-10-25/shunned-digital-currency-looks-for-street-credibility-in-nigeria?leadSource=uverify%20wall
(2) https://cointelegraph.com/news/lack-of-proper-financial-services-boosts-crypto-ownership-in-nigeria-says-report
(3) https://blog.trezor.io/whats-fueling-bitcoin-adoption-in-nigeria-390dd37fde2f
(4) https://twitter.com/danheld/status/1629951439920414723?s=46&t=6aA3VFLPbh0ZDGVNX_Fu5g
(5) https://twitter.com/judgedeejay/status/1630183185194659840?s=46&t=6aA3VFLPbh0ZDGVNX_Fu5g
