Son zamanlarda Bitcoin ve alt-coin alan ve kervana yeni katılanların sorduğu sorulara topluca cevap vermek için bu haftaki yazımda temel kavramları işleyeceğim. Coin nedir, token nedir? Erc-20 nedir? Sapla samanı birbirinden ayıralım ve hepimiz aynı ortak ve doğru bilgilerle ilerleyelim diyerek.
Bitcoin: 2008 yılında ortaya çıkan ilk kriptopara. Bu bir “coin”, yani kendi blokzinciri üzerinde çalışan bir tür dijital altın. İnsanlar değerli bulduğu için değerli. Karşılığı var mı? Var.
Bitcoin’in karşılığı şunlar:
- Açık kaynak ve şeffaf olması,
- Sınırlı sayıda (tam 21 milyon adet) basılacak olması,
- Şeffaf olduğu için yazılımın içinde toplam 21 milyon adet olacağını ve artış algoritmasını görüyor ve anlıyor olmamız.
Coin nedir?
Coin ne demek? Coin diye kendine özgü bir blokzinciri üzerinde çalışan para benzeri yazılım ürünlerine diyoruz. Bunların bazısı sokakta para yerine kullanılabilirken bazıları bakkalda kullanmak için değil. Mesela Bitcoin, güvenlik onayını almamız yaklaşık 10 dakika sürdüğü için bakkalda geçmez. 2011’de geçmiyordu, 2031’de de geçmeyecek.
Bitcoin’in başka bir faydası var, şu anda çökmekte olan fiat para sisteminin çöküşünün mümkün olduğunca acısız gerçekleşmesini sağlıyor. Fiat, “kafadan söylenen” anlamında İtalyanca ve Latince bir kelime. Dilimizdeki “fiyat” kelimesi de buradan geliyor. Birilerinden fiat para lafını duyarsanız, bilin ki kağıt paraları, dolar, euro, TL gibi şu anda sokakta kullandığımız paraları kastediyorlar. Aslında Bitcoin değerlenmiyor, fiat paralar değersizleşiyor. Fiat paralarımız değersizleştikçe Bitcoin almayı hızlandıracağız.
Blokzinciri ne?
Blokzinciri ya da Blockchain, Bitcoin isimli ilk “coin”in altyapısına deniliyor. Bu ilk örnekten sonra epey gelişti blokzincirleri, yenileri yapıldı ve hergün de yapılıyor.
Şu aşağıdakilerin hepsi blokzinciri örnekleri:
- Ethereum: Bu da 2015 yılında programı yazılmış, Bitcoin’den sonra çıkmış olan ikinci büyük platform. Bitcoin’den sonra en değerli “coin” Ether de bu platformun kendi öz parası. Başlarda platforma Erhereum deniliyordu paraya ise Ether. Şimdi bir kullanım kayması oldu, ikisine de Ethereum diyorlar. Bu da kafaları karıştırıyor.
- Avalanche: 2020 yılının sonlarına doğru ortaya çıkmış olan bir başka blokzinciri platformu. Bunun kendi coin’inin adı AVAX. Kurucusu ABD’de yaşayan Türk asıllı bir üniversite hocası olan Emin Gün Sirer. Proje Türkiye kaynaklı değil, içinde çalışanların çoğu da çeşitli milletlerden kişiler ama ülkemizde çok ilgi görmekte Avalanche.
- Solana (SOL), Cardano (ADA), Tezos (XTZ) gibi başka daha pek çok blokzinciri örneği var. Tek tek yazmayacağım kadar çok… Belki başka bir yazıda sadece bu blokzinciri platformlarını ele alırım.
Token nedir?
Coin’i anladık, kendi blokzinciri olan para benzeri kripto yazılımlar. Peki token ne?
Token diye de, genellikle başkalarının blokzinciri üzerinde işleyen ve maddi (elle tutulan) veya maddi olmayan (elle tutulmayan) dünya varlıklarına karşılık olarak üretilen dijital varlık senetlerine deniyor.
Token’ler yukarıda örneklerini verdiğim blokzinciri platformları üzerine kriptolojik yöntemlerle şifreli olarak kaydediliyorlar. ERC-20 isimli bir format en çok kullanılan token formatı.
Kaç çeşit token var?
- Kullanım amaçlı token’lar var; bunlar bizim eskiden jeton dediğimiz kelimeye tam oturuyor. Çay ocağınız size oralet için sarı, çay için kırmızı, kahve için mavi renkli plastik jetonlar (çay markası) veriyor mu? İşte bu jetonlar kullanım token’ı, yani “utility token”. Bir kullanım token’ı size bir ürün ya da hizmetin bir defalık kullanım hakkını verir. Bakınız çay ocağı markası.
- Menkul Kıymet token’ı diye bir şey daha var. Bunlar da size bir varlığın mülkiyetini, kimi zaman bir şirketin ortaklık hakkını, hatta oy hakkını da verebilir. İşte bunlara “security token” deniliyor.
Genel anlayış olarak dünyadaki çeşitli SPK’lar, yani piyasaları düzenleyen devlet kurumları, bir numaralı token’lara daha serbest bakarken, iki numaralı token’ları yakın izlemeye alıyor. Çiftlik Bank’ı hatırlıyor musunuz? İşte o tür dolandırılıcılıklar yapılamasın diye uğraşıyorlar.
Stable-token ne?
Bunların da iki türü var. Birincisi dolar veya TL gibi gündelik hayatta kullandığımız fiat paralara ya da altın-gümüş gibi değerli emtiaya endeksli olan ve bankada veya Takasbank’da ipotekte duran varlıkların karşılığı olan coin ya da token’lara deniyor. Kendi blokzinciri üzerindeyse stable-coin, başkasının blokzinciri üzerindeyse stable-token denmesi gerekir. Karşılığı bankada durduğu zaman “off-chain” deniliyor bunlara.
İkinci tür olarak da, “wrapped Bitcoin” örneğinde gördüğümüz, bir bankaya veya koruma (custody) sağlayıcı firmaya verilmeyip, yine blokzinciri üzerinde, “on-chain” olan ipoteklere deniliyor. Yani, benim olan Bitcoin’leri satmıyorum ama elimdekileri teminat olarak kullanmak ve borç almak ya da yatırım yapmak amacıyla blokzinciri üzerine (on-chain bu demek) “paket” yapıp bağlıyorum.
Bu tür stable-token’lardan önümüzdeki dönemde çok daha fazla göreceğiz, zira Gayri Merkezi Finans (DeFi) denilen alan büyüyor ve yakında tüm teminatlar bu şekilde yapılacak.
Bu arada, verdiğim örnekteki “wrapped bitcoin”ler, Ethereum platformu üzerinde paketleniyor, yani, “wrap” ediliyor. Wrap İngilizcede aynı zamanda dürüm demek olduğu için, DeFi’deki yemekle ilgili tabirler bundan kaynaklanıyor.
Kripto nedir?
Kripto dendiğinde, blokzinciri üzerinde işleyen coin ve token sistemlerinde şifreleme kullanılması kastediliyor. Özellikle de “Public Key Cryptography-PKC” denilen kamusal yani kamuya açık ve bilgileri serbestçe bulunan şifreleme yöntemlerini kastediyoruz.
PKC’de hem bilgiler kamuya açık hem de şifre anahtarları iki adet, bunlardan bir tanesi kamuya açık olup, ilan edilirken diğeri bizde gizli kalıyor.
Ne tür paralar kripto değil?
Oyun içinde kullanılan dijital paralar mesela kripto değil. Dijital paralar, puan sistemleri, mesela Hopi, Migros Money, mesela Access, Bonus ve Vada gibi sadakat puanları kripto sistemler içermiyorlar. Aynı şekilde elektronik para kanununa tabii olan Papara ve İninal gibi kartların içindeki Türk Lirasına eş değer paralar da kriptolojik sistemler değiller.
Merkez Bankalarının çıkarmayı planladıkları dijital paralar da kripto olmayacak. Ancak bu konuda değişik planları olan merkez bankaları da olabilir. Bir gün bir ülkenin merkez bankası kriptopara çıkartıp hepimizi ters köşe yapabilir.
Dijital ne, analog ne?
Dijital: Hemen her şey artık dijital formda. Önce plaklar analogdu, kaset teypler vardı, sonra CD oldu ama CD’ler de sadece yüzeysel olarak dijitaldi. Artık tüm şarkılar, filmler, oyunların çoğu, kitapların çoğu, paraların çoğunluğu dijital forma transfer oldu.
Analog: Kağıt para, vadeli çek, cumhuriyet altını, gümüş külçeler, tapu senetleri, arabanın ruhsatı bunlar halen analog formda olan varlıklar.
Peki sanal ne?
Sanal kelimesi eskiden dijital paralar için kullanılırdı. İngilizce “virtual” kelimesine tekabül ederdi. İlk başlarda Bitcoin için de sanal para denildi ama artık denmiyor. Şimdi artık kriptopara tabiri tutuluyor.
Artık sanal kelimesini hayatımızdan atmak lazım zira en sanal paralar dolar ve euro oldu. Sanallık, karşılıksızlık ve hayali olmakla eş değer bir kavram olduğu için, tanımlar zaman içinde kayabiliyor.
ERC-20 Ne?
Ethereum Request for Comment No: 20. Bu sözlerin kısaltması olan ERC-20, bir standartın adı, bu standart ile Ethereum üzerine yazılan akıllı kontratlarla maddi ya da maddi olmayan varlık kaydı yapılabilmesini sağlıyor. Mesela vadeli borç senedi yapmak isterseniz ERC-20 size bu konuda yardımcı olacaktır.
Peki İnternet Ne?
E artık o kadar da değil…
