TL;DR: Para ve kredi üretimi ve döngüsü bankaların verdiği bir hizmet olmaktan çıkıp, protokol seviyesinde işleyen bir kamu hizmeti haline gelmeli. Kredi veren ve ödeme sistemlerini düzenleyen bir kamu hizmeti protokol seviyesinde nasıl inşa edilecek bugün onu irdeleyeceğim.
Geçmişte konuşma yaptığım bir konferansta günün birinde blokzincir teknolojileri yüzünden bankaların postane olacağını söylemiştim. Hala aynı görüşteyim. Ancak şimdi geçmişten daha değişik bir bakış açısıyla bakarak, protokol seviyesinde para/kredi ve güvence hizmeti ne demek onu anlamaya ve anlatmaya çalışacağım.
Bankability vs. Credibility
Bugünkü bankalar ya özel sektör ya da devlet kuruluşları, ama her halükarda şirket formundalar. Şu anda dünyanın Mayıs 2022 itibariyle geldiği noktada para sistemlerinde bir fay hatları kırılmasını yaşamaktayız. Bu kırılmada “bankability” ve “credibility” arasındaki farkın da uzak olmayan bir gelecekte ortaya çıkacağını ve bunları ayrışacağını düşünüyorum. Ne demek istediğimi anlatayım:
Bankalar şu anda temelde iki yerden para kazanıyorlar: Paraların saklanması, exchange yani değiş-tokuş, ülke içi veya ülkeler arasında para transfer etmek gibi hizmetler gelirlerinin %10-15’i arasında bir kısmını oluşturuyor. Kalan %85-90 oranda gelirleri ise işletmelere, devletlere ya da bireylere kredi vermeye dayanıyor. Son yıllarda hatırlayacaksınız, bazı Avrupa ülkelerinin bankalarında saklama hizmeti yük olarak görüldüğü için oralarda bankalar bu hizmetlerinden bırakın para kazanmayı, insanlar paralarını bankada tutmasınlar diye eksi faiz işletmeye başlamışlardı.
Bu ikisinin ayrıştığı bir dünyada bankaların verdiği bu iki ayrı tür hizmetin de ayrışacağını öngörebiliriz. Blokzincir dünyasında şu anda sadece birinci tür hizmetin protokol haline geldiğini görmekteyiz. İkinci tür, yani kredi vermenin ise bugünkü DeFi ekosisteminde sadece ipotekli, yani kredi veren açısından hiç risk içermeyen formu var.
Bankaların birinci türden hizmeti üzerinde konuşacak fazla bir şey yok: Paraların bir hesaptan başka bir hesaba transferi anlaması ve anlatması kolay bir hizmet. Ülkeler arasında yapılan ticarette ise para transferini çok aşan başka hizmetler verilmekte. Bankaların uluslararası ticaretten kazandıkları para da hayli yüksek ancak bu da aslında bir çeşit escrow hizmetinden ibaret. Yani bankalar karşılıklı olarak tanıdıkları fimalar için güvence oluşturuyor ve transfer edilen paraları geçici bir süre için tutuyorlar. Ya da bir firmaya mal sattığı ülkeden para ödemesi gelmesine aracılık ediyorlar, o para gelene kadar teminat mektupları oluşturuyorlar.
Kredibilite Ne Demek?
Bunların hepsi birer hizmet kalemi ancak bunlarda da risk oranı düşük. Daha doğrusu bunlarda ihtiyaç duyulan kredibilite kapasitesi fazla yüksek değil.
Kredibilite diye, borç alan bir birey ya da bir şirketin (hatta bir devletin) aldığı borcu geri ödeyebileceği konusunda oluşan riskin düşük veya yüksek olmasının ölçüsüne deniliyor. Bir şirketin kredibilitesi yüksekse o şirket hem kolay borç bulabiliyor hem de daha uzun vadeli borçlanabiliyor.
Ülkemizin muhteşem yerel mekanizması “vadeli çekler” de bize kişisel/kurumsal kredibilitenin ne derecede önemli olabileceğini, tüm ülke ekonomisinin bu tür bir mekanizmayla döndürülebileceğini ispat etmesi açısından çok değerli bir ders aracıdır. Sadece bir tam yıl vadeli çekler üzerine ders versem 14 haftayı dolduracak zenginlikte malzeme var bu konunun içinde. Vadeli çeklerde ne faiz var ne de ipotek: Vadeli çek tamamen bir kişinin veya kurumun kredibilitesinin sayısal ifadeye dönüşmüş halidir. Bir insanın imzası, veya bir şirketin kaşesi kredi halinde vücut bulmuştur bu çek kağıtlarında. Dahası, kişilerin imzalarıyla oluşturulmuş vadeli çekler ardından bu defa adeta banknot haline getirilip elden ele ödeme aracı olarak da kullanılmakta. Kredibilite taşıyan kağıtlar bir de ardından currency haline getirilmiş durumda ülkemizde.
Birinci hizmet türü, yani para transferi ve saklama işi, bitcoin ve diğer coin ve token’lar kullanılarak blokzincir dünyasında yapılmakta. Ancak ikinci türden hizmet, yani kişi ya da kurumlara kredi açma, borç verme işi henüz blokzinciri üzerine gelmedi, ama yakında diğer hizmetten, bankacılık hizmetinin birinci kısmından ayrışacak ve o da bir protokol haline gelecektir. Defterhane olarak isimlendirdiğimiz girişimimiz tam bu konuda uğraş veriyor: Defterhane ekibi olarak kredibilitenin protokolünü yazmaktayız.
Sigorta (Insurance)
Kredi verme hizmeti temelde kişi veya kurum güvenilirliğine dayanıyor dedikten sonra, teknik olarak verilen kredilerin ödenememesi durumunda, ki mücbir sebepler, beklenmedik durumlar ya da kazalar da buna yol açabilir, arkada “sigorta” (insurance) diye bir kurumun daha olduğunu biliyoruz. Sigorta da arkasında devasa “reasürans” kurumları bulunan bir çeşit acentacılık hizmetidir. Sonuçta büyük miktarlarda parayı yoktan var eden merkez bankaları ve finans kuruluşlarının arkasında (ya da paralelinde) adeta kaleyi bekleyen bir kaleci gibi bu reasürans kuruluşları bulunur. Bunlar da parayı basan kurumların ortaklarıdır ve işleri istatistik hesapları yapmaktır. Risk analizi ve istatistik hesaplama işleri yani özünde matematik ve bilimsel hesaplar olan bir faaliyet alanıdır. Dolayısıyla sigorta işi de günün birinde hesaplamaları ile birlikte ana para protokolünün bir parçası olacaktır.
Güvence (Assurance)
Bir önceki maddede insurance yani sigorta kavramından bahsettim. Şimdi de buna simetrik başka bir kavramdan, assurance’dan bahsedeyim. Güvence veya teminat diye dilimize çevirebileceğim bu kavram önümüzdeki dönemde insurance yani sigorta kavramının yerine geçmeye aday olacaktır. Dolayısıyla güvencenin de yeni değer protokolünün bir parçası olması gerekecektir.
Özünde, sigorta negatif, güvence ise pozitif bir kavramdır. Birincisi bardağın yarısı boş derken ikincisi bardağın dolu tarafına odaklanır.
Peki merkezi paranın yerine teminat olarak ne konulacak?
İşte çökmekte olan yapının yerine geçecek alternatif de aslında yeni bir sistem değil, zaten binlerce yıldır olan üretim ve ticaretin şanlı bir geri dönüşünü göreceğiz. İrili ufaklı firmaların üretimlerini tüm dünyaya sattıkları, ülkeler arası ticaretin sadece tek taraflı olarak değil her yerden her yere işlediği, emtia yani commodity’lerin artık teminat olarak para yerine geçeceği bir dünyaya geri dönüyoruz.
Gözünüzde çanlandırmak için örnek vereyim: Bugün mesela tarımın ön şartı olan gübre üretiminde üç girdi var: fosfat, potasyum ve azot. Bunlara kısaca element isimlerinden dolayı NPK deniliyor (Ref:1). Bu üçü beraberce çalışıp içlerine depolanmış enerjiyi bitkilere büyüme enerjisi olarak aktarıyorlar, gübrenin en az %40’ı azot. Azot gazı yerden çıkan doğal gaz (ya da petrol) kullanılarak üretilen, daha doğrusu dönüştürülen bir madde, elektrik enerjisi dönüştürülerek azota adeta büyüme enerjisi yükleniyor. Büyüme için organik pil diyebiliriz gübreye.
Gübre de gıdanın teminatıdır.
Eğer insanların yemesi için gıda üretecekseniz bunun üretiminde güneşe, toprağa ve gübreye ihtiyacınız var. Tüm insan üretimi için önce gıda gerekli, sonra diğer ürünler zaten arkadan gelirler. İşte herşey buradan başlayarak yeniden dönüşecek.
Dönüşümde merkezsiz olarak, ya da başka bir deyişle gayri-merkezi olarak üretimin ham maddesi olarak her zaman enerji gerekiyor. Fabrikalara elektrik, bitkilere gübre, insanlara ısı enerjisi gerekli. Tüm bu denklemlerde enerji var, enerji de (en azından şimdilik) çoğunlukla gaz-petrol-kömür gibi emtiadan elde ediliyor. Kağıt parayı yakıp elektrik elde edemezsiniz, o yüzden bu dönüşüm kaçınılmaz olarak yeniden maddi varlıkların, bu arada tabii doğal enerji kaynaklarının da önemini arttıracak. Bizler de para olarak bunlara endekslenen kriptovarlıklar kullanmaya evrileceğiz. Lafı uzattım biraz ama olacak dönüşüm işte böyle bir dönüşüm. Bunları düşünmemiz ve protokol çözümlerini buralardan üretmemiz gerekiyor.
Referans:
1) https://www.tfi.org/the-feed/fertilizer-101-big-3-nitrogen-phosphorus-and-potassium
